Czas liberałów

Żądania naprawy carskiego państwa: konstytucja, głasnost, pierestrojka i Solidarność

Po śmierci Aleksandra III w 1894 r. i wstąpieniu na tron jego syna Mikołaja II w społeczeństwie rosyjskim odżyły nadzieje na wznowienie reform. „Następuje – pisał we wspomnieniach Aleksander Kiziewiettier (poźniejszy działacz Partii Konstytucyjno-Demokratycznej, tzw. kadetów, o której dalej) – znaczne ożywienie i znowu wysuwa się postulaty reorganizacji ustroju państwowego oraz powołania instytucji przedstawicielskiej”. Dlatego liberałowie zaczęli pisać stosowne petycje adresowane do cara. (Przypomnijmy, że pojęciem liberałów określano wówczas te kręgi, które dążyły do zmodernizowania monarchii, ale nie do jej zniesienia). Ale Mikołaj II nie tylko nie ustąpił, ale na spotkaniu z przedstawicielami postępowych kręgów społeczeństwa (17 stycznia 1895 r. w Pałacu Zimowym) oświadczył, że wszelkie nadzieje na ograniczenie samowładztwa są „bezmyślnymi marzeniami”.

W tym stanie rzeczy od 1896 r. rozpoczęto organizowanie zjazdów przedstawicieli różnych profesji i ziemstw. Nie przyjmowano jeszcze wówczas ostrych rezolucji politycznych, lecz formułowano opinie dotyczące zagadnień czysto zawodowych, przy okazji niejako wskazując na konieczność przedsięwzięć ogólnopaństwowych. W latach dziewięćdziesiątych XIX w. „były już początki – stwierdzał Wasyl Makłakow (później jeden z liderów kadetów) – które poprzez swój naturalny rozwój prowadziły Rosję do ustroju konstytucyjnego”. Przede wszystkim ruch opozycyjny rozwijał się w ziemstwach, gdzie wskazywano na „konieczność rozszerzenia udziału przedstawicieli narodu w pracach ustawodawczych kraju i podarowania ludności prawa kontroli aparatu władzy państwowej”. W 1899 r. utworzono w Moskwie kółko Biesieda (Rozmowa). Wszyscy jego członkowie uznali, że w Rosji musi zostać wprowadzony ustrój konstytucyjny, a w tym celu powinien zostać powołany organ przedstawicielski.