W internecie burza – kierowani poprawnością polityczną Anglicy zamiast napisać, że w Manchesterze miał miejsce atak terrorystyczny, piszą o jakimś „incydencie”. I to już drugi raz, bo podobnie pisali o ataku w centrum Londynu. Premier Beata Szydło w czasie debaty sejmowej pyta, czy chcemy żyć w Europie polityków, którzy „zamachy terrorystyczne nazywają incydentami”. Problem w tym, że nasz incydent i angielski „incident” nie mają ze sobą wiele wspólnego.
Definicję słowa „incident” znajdziemy w oksfordzkim słowniku języka angielskiego – to „zdarzenie nieprzyjemne albo niecodzienne”. Podobną definicję podaje słownik Collinsa. Kojarzone przez nas znaczenie słowa „incydent” (czyli wydarzenie mało znaczące) pojawia się na dalszym miejscu. Zresztą jeśli zajrzymy do Słownika Języka Polskiego PWN, to okaże się, że także w naszym języku słowo „incydent” oznacza „nieprzyjemne wydarzenie”, choć często się o tym zapomina.
Słowo „incident” jest tzw. fałszywym przyjacielem – pojęciem, które brzmi podobnie w języku ojczystym i obcym, ale ma inne znaczenie i inne konotacje. Po polsku „incydent” natychmiast kojarzy się z wydarzeniem niemającym poważnych konsekwencji. Po angielsku – wiadomo, że to wydarzenie nagłe, niespodziewane i najczęściej nieprzyjemne. W przeciwieństwie do „accident” (wypadek), które w języku angielskim zawsze oznacza czyn niezamierzony, „incident” nie określa jednoznacznie, kto był odpowiedzialny i czy do wydarzenia doszło w wyniku planowania czy przypadku. To idealne pierwsze słowo na określenie wydarzeń, o których jeszcze niewiele wiadomo.
„Incydent” dla ostrożności
Dlaczego agencje prasowe i media piszą o „incydencie”, zamiast od razu poinformować o atakach terrorystycznych? W grę wchodzi kilka czynników. Przede wszystkim dziennikarze coraz częściej pojawiają się na miejscu zdarzenia przed służbami porządkowymi. Albo odbierają niepotwierdzone, chaotyczne informacje płynące z mediów społecznościowych. Szybko wysyłają sygnał, że coś się stało. Ale nie mogą od razu podać przyczyn i natury opisywanych wydarzeń (bo ich nie znają).
W przypadku Manchesteru przez pierwsze kilkanaście minut można było przeczytać głównie relacje świadków. A te często okazywały się sprzeczne – niektórzy mówili o bombie, inni o odgłosie strzałów. Informacje napływały, ale nie dało się stwierdzić jednoznacznie, czy mamy do czynienia z aktem terroru. Takie są wytyczne. Dopóki nie ma oficjalnych informacji, media nie piszą i nie mówią o ataku terrorystycznym – żeby nie siać paniki i nie utrudniać służbom pracy.
Słowem „incident” posługuje się też policja. Po ataku w Londynie wydała oświadczenie, że wydarzenia na moście Westminsterskim będą traktowane jako „terrorist incident”. Co oznacza, że służby działają tak, jakby miały do czynienia z atakiem terrorystycznym, choć nie wiadomo na pewno, czy na miejscu był zamachowiec. „Incident” znika zresztą z mediów, gdy tylko uda się potwierdzić, że doszło do ataku terrorystycznego. Wtedy w nagłówkach pojawia się „terrorist attack” (choć nie dotyczy to wszystkich gazet).
Takie są standardy dziennikarskie
Korzystanie z określonych pojęć nie jest w zachodnich mediach przypadkowe. Stacje (jak BBC), agencje informacyjne (jak Routers) czy dzienniki (jak „Guardian”) przyjęły ogólnodostępne wytyczne, w których tłumaczą, dlaczego używają takich, a nie innych słów.
Nie jest to wymysł współczesności – w zachodnich mediach takie standardy funkcjonują od wielu lat. Na przykład BBC stara się rzadziej używać słów „terrorysta” i „terroryzm”, uznając je za zbyt niedokładne i nacechowane. Angielski nadawca publiczny korzysta w zamian raczej z precyzyjnych określeń, które pozwolą odbiorcom dowiedzieć się, kto, kogo i w jaki sposób atakuje.
Wytyczne brytyjskich mediów biorą ponadto pod uwagę, że istnieje nie tylko terroryzm islamski. Ocena, kto jest terrorystą, a kto walczy w obronie swoich praw, może nie być tak jednoznaczna, jak się wydaje.
Podobne wytyczne ma np. Routers, któremu chodzi przede wszystkim o jasne i szybkie przekazanie informacji. Pisząc o „ataku terrorystycznym”, nie informuje czytelnika, czy ma do czynienia z porwanym samolotem, podłożoną bombą czy uzbrojonym napastnikiem. Agencja stara się używać słów „terroryzm” i „terrorysta” przede wszystkim w szerokim kontekście zjawiska, a nie w informacjach o konkretnych zdarzeniach.
Internautów – przekonanych, że słowo „incident” jest wykorzystywane wyłącznie w imię poprawności politycznej – mogą zaskoczyć wytyczne lewicowego „Guardiana”. To jedna z niewielu gazet, która ma wskazówki dotyczące używania tego słowa. I wcale nie jest mu przychylna. Zdarzało się w przeszłości – zaznacza dziennik – że słowo było wykorzystywane do umniejszenia rangi wydarzenia. Ale odnosi się to głównie do kwestii incydentów granicznych czy np. demonstracji, takich jak ta na placu Tian’anmen.
Nie poprawność polityczna, ale odpowiedzialność
Język, którym posługują się zachodnie media, a także służby porządkowe, nie jest przejawem źle pojmowanej poprawności politycznej, ale odpowiedzialności. Jedne i drugie są zobowiązane do podawania rzetelnych informacji. Bez wzbudzania paniki i wywoływania sensacji.
Zachodnie media, przyjmując takie, a nie inne wytyczne, stawiają przede wszystkim na jasny przekaz. Podręcznik dla dziennikarzy wydany w 2017 r. przez UNESCO przypomina dziennikarzom, że korzystanie z emocjonalnie nacechowanych pojęć utrudnia rozmowę o terroryzmie. Im bardziej emocjonalne nagłówki, tym trudniej wrócić do racjonalnej oceny sytuacji. Badacze mediów coraz częściej wskazują, że wywoływanie paniki jest częścią działania terrorystycznego. Bo im bardziej apokaliptyczny opis rzeczywistości, tym większy sukces organizacji terrorystycznej.
Stąd bardziej stonowany, a jednocześnie konkretny język przekazu. To forma oporu przeciw działaniom terrorystów. Jednocześnie – o czym czasem się zapomina – nie za każdy wybuch odpowiedzialny jest terrorysta, nie każdy samochód, który wjeżdża w tłum, prowadzony jest przez zamachowca. Zbyt szybkie wypuszczanie informacji o zamachu terrorystycznym może więc podważyć zaufanie do gazety czy agencji informacyjnej.
Incydent premier Szydło
Polskie media nie są tu bez winy. I rzadko ujawniają, na jakich zasadach używają określonych pojęć. Niewielka przejrzystość prowadzi zaś do powstawania teorii spiskowych. Co więcej, w pierwszych godzinach informowania o atakach terrorystycznych część portali decyduje się na najprostsze tłumaczenie zachodnich nagłówków. I tak wieloznaczny angielski „incident” staje się budzącym oburzenie polskim „incydentem”.
Z jednej strony można dziennikarzy zrozumieć – działają szybko, łatwo o błąd. Zwłaszcza że po polsku trudno jednym słowem oddać wieloznaczność angielskiego pojęcia. Ale z drugiej strony – brak w Polsce odpowiedzialności. Jasnych zasad, mówiących, jak po kolei informować o zamachach, tak aby widz czy czytelnik był dobrze poinformowany, wiedział, co się dzieje, i nie miał wrażenia, że ktoś nim manipuluje. To dziś, w świecie coraz szybszej informacji i szerzącej się postprawdy, problem kluczowy.
Co ciekawe, na owe różnice w semantycznym znaczeniu podobnie brzmiących pojęć po angielsku i polsku nie tak dawno powoływał się sędzia Trybunału Konstytucyjnego Lech Morawski, krytykowany za swoje przemówienie w Oksfordzie. Mówił wówczas o „korupcji, która rujnuje mój kraj, w którą zamieszani są czołowi politycy, czołowi prawnicy, sędziowie, sędziowie Sądu Najwyższego i sędziowie Trybunału Konstytucyjnego”.
Broniąc się, Morawski przypominał: „Pojęcie corruption ma w języku angielskim szersze znaczenie niż w języku polskim. Termin corruption w użytym przeze mnie znaczeniu nie odnosi się do łapownictwa, ale do zepsucia, demoralizacji, upadku etosu elit politycznych, prawniczych i ekonomicznych w naszym kraju. W żadnym kontekście mojego wystąpienia nie napisałem natomiast, że sędziowie Trybunału Konstytucyjnego czy Sądu Najwyższego przyjmują łapówki, co imputuje mi Stanisław Biernat”. Morawski ma rację – określenie „corrupted” jest w języku angielskim bardziej niejednoznaczne niż w polskim. Szkoda tylko, że ta świadomość różnic językowych i semantycznych wykorzystywana jest tak arbitralnie.
Wróćmy do przemowy Beaty Szydło. Jej wypowiedź o „incydentach” jest typowym przejawem prostej manipulacji słowem. Wyborca dostaje potwierdzenie swoich sądów – Zachód, do cna przeżarty poprawnością polityczną, ukrywa prawdę o zamachach i je bagatelizuje, zamiast przyznać, że uchodźcy stanowią zagrożenie. Poprawność polityczna tak się upowszechniła, że ukrywa się atak terrorystyczny – nawet ten wymierzony w dzieci.
Beata Szydło sugeruje, że zmiana w języku wynika z niechęci do zmierzenia się z działaniami terrorystów, wszak „incydent” nie niesie ze sobą poważnych konsekwencji. A przecież biorąc pod uwagę szok, jaki w Wielkiej Brytanii wywołał zamach w Manchesterze, trudno mówić o społeczeństwie przyzwyczajonym i pogodzonym z atakami. Co więcej – trudno uznać, że wydarzenie opisane słowem „incydent” nie ma konsekwencji – dokonano aresztowań, zwiększono stan gotowości służb, wprowadzono żołnierzy do parlamentu. Żadnego lekceważenia sprawy, wręcz przeciwnie – ostra, zdecydowana reakcja.
No, ale zdanie z przemówienia Beaty Szydło jest chwytliwe. Gra na naszych lękach. I pewnie rozniesie się po sieci – stając się kolejnym argumentem za nieprzyjmowaniem imigrantów i zamykaniem się we własnych czterech ścianach. Ludwig Wittgenstein mówił, że granice naszego języka wyznaczają granice naszego świata. Już niedługo mogą to być granice rozumiane dosłowne.