Może nie wszystkim się to spodoba, ale ja, patrząc zwłaszcza na preambułę Ustawy o systemie oświaty, uważam, że w tej chwili jest realizowana ta właściwa myśl wychowania uczniów właśnie w duchu poszanowania tradycji kraju o chrześcijańskich korzeniach. (…) Jak zaczyna się taka uroczystość nadania imienia, jakiejś tam kolejnej rocznicy, to zaczyna się tak, jakbym zawsze sobie życzyła, czyli w kościele się zaczyna. Zwykle piękną mszą, zwykle z pięknym wkładem w tą mszę dzieci i nauczycieli i rodziców, co już buduje takie więzi. I ja powiem tak, że rzadko mi się zdarza żeby – jestem może tutaj nadwrażliwa – żeby nie poleciały mi łzy na tych uroczystościach, naprawdę pięknych, naprawdę wspaniałych i naprawdę oryginalnych” – to nie jest egzaltowana wypowiedź słuchaczki na antenie Radia Maryja, ale słowa małopolskiej kurator oświaty na spotkaniu „Edukacja po zmianach”, przytoczone w raporcie fundacji Polistrefa „Szkoła to (nie) miejsce kultu. Deficyt równouprawnienia w zakresie wolności sumienia i wyznania w szkołach publicznych w Polsce”.
Już wiadomo, że w Małopolsce skargi na dyskryminację religijną można sobie darować. Niestety, nie tylko w Małopolsce. PiS obsadziło już wszystkie stanowiska kuratorów swoimi ludźmi. Gdy w ubiegłym roku fundacja Wolność od Religii interweniowała w poznańskim kuratorium w sprawie zapisu w statucie szkolnym jednej z podstawówek, że religia jest przedmiotem obowiązkowym, dostała odpowiedź: „Zapis, że religia w szkole jest przedmiotem obowiązkowym, został wprowadzony wyłącznie po to, aby nie budziły kontrowersji atrybuty religijne w szkole, np. krzyże w klasach, organizacja rekolekcji, msze święte na początku i na zakończeniu roku szkolnego”.
Według obecnej wykładni MEN polska szkoła nie powinna być świecka, ale publiczna. Gdy Grzegorz Furgo (wówczas jeszcze poseł Nowoczesnej, dziś PO) w interpelacji poselskiej do MEN użył terminu „świecka szkoła”, podsekretarz stanu w MEN Maciej Kopeć odpisał: „Informuję, że prawo oświatowe nie definiuje szkoły jako instytucji świeckiej. Instytucja szkoły określana jest jako szkoła publiczna, wspomagająca rodziców w ich funkcji wychowawczej. Przepis art. 53 ust. 3 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej gwarantuje rodzicom prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego, zgodnego z ich przekonaniami”. Jak podsumowują autorzy raportu Polistrefy, milczeniem pominięto fakt, że zgodnie z konstytucją, religia nauczana w szkole nie powinna powodować naruszania wolności sumienia i wyznania innych osób.
Terlikowski pielgrzymujący
Kiedy lokalne media po raz pierwszy opisały rekolekcje wielkopostne odbywające się na terenie szkoły (nauki i msze w sali gimnastycznej, spowiedź w kantorku wuefistów) w szoku byli nie tylko niewierzący. Dziś powoli staje się to normą. Na korytarzach odbywają się procesje, modły, śpiewy, a nawet drogi krzyżowe, na salach gimnastycznych sprawowana jest eucharystia, spowiedź prowadzona jest w klasach. W ubiegłym roku szkolnym trzydniowe rekolekcje odbywały się we wszystkich szkołach średnich w Suchej Beskidzkiej. Nauczyciele Zespołu Szkół im. Wincentego Witosa, który gościł w swojej placówce ewangelizatorów, w rozmowie z krakowską „Gazetą Wyborczą” skarżyli się, że urządzanie masowej spowiedzi w szkole to już przesada. Dyrektor bezradnie tłumaczył, że nie ma wpływu na to, co w trakcie rekolekcji dzieje się na terenie szkoły, bo nie on jest organizatorem tego wydarzenia. Jednocześnie przyznał, że rekolekcje przeniesiono na teren placówki, bo kiedy odbywały się w kościele, to nie cieszyły się zbyt dużym zainteresowaniem uczniów.
Dla uczniów niechodzących na katechezę rzadko w takich sytuacjach organizowane są zajęcia alternatywne. Plączą się po świetlicach i bibliotekach. „W takiej sytuacji niewątpliwie dochodzi do zawłaszczania przestrzeni szkoły publicznej przez jedną grupę wyznaniową, co budzi zasadne wątpliwości i obawy, czy nie mamy do czynienia z nierównym traktowaniem uczniów. (…) Rekolekcje organizowane w szkole sprawiają, że w czasie trwania placówka przekazywana jest w symboliczne władanie Kościoła rzymskokatolickiego” – czytamy w raporcie Polistrefy.
Wśród katechetów zarysowuje się też nowy trend rekolekcyjny – zapraszanie na wykłady do szkoły Tomasza Terlikowskiego. W warszawskim liceum im. Stanisława Staszica taki wykład odwołano po protestach uczniów, którzy stwierdzili, że nie mają ochoty na obcowanie z człowiekiem, który twierdzi, że kobieta zażywająca pigułkę „dzień po” jest gorsza od księdza pedofila. W III LO w Chełmie, mimo protestów uczniów, wykład Terlikowskiego się odbył.
Od 1992 r. obowiązywało rozporządzenie MEN w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach, według którego pieczę nad uczniami w czasie rekolekcji zapewniają katecheci. Ale to ciężka robota. W marcu ubiegłego roku bp Marek Mendyk, przewodniczący Komisji Wychowania Katolickiego KEP, napisał do minister edukacji pismo z prośbą o to, by zapis ten zastąpić sformułowaniem: „W czasie trwania rekolekcji szkoła nie jest zwolniona z realizowania swojej funkcji opiekuńczej i wychowawczej”. Nowy zapis dokładnie tak brzmi. O pieczy katechetów nie ma już ani słowa. Niewierzący nauczyciele, którym dyrektorzy wydają polecenie prowadzania młodzieży na msze święte, mogą pisać na Berdyczów. A minister Zalewska dorzuciła jeszcze lekką ręką, by w szkołach można było organizować nie tylko rekolekcje wielkopostne, ale też adwentowe. Teraz chce dodatkowo sprezentować katechetom wychowawstwo klas.
Modlitwa na przystawkę
„Zanim oburzy nas wiadomość, że katecheci mają być wychowawcami klas, nie zapominajmy, że już są wychowawcami szkół. Sprawują duchową pieczę nie tylko nad uczniami, ale także nad nauczycielami oraz dyrekcją. Nieomal nic nie dzieje się w szkole bez duszpasterskiej opieki. (…) To, ile osób chodzi na religię, bardzo zależy od wychowawcy. Jedna z nauczycielek, dziś na emeryturze, od razu zapowiadała wychowankom, że u niej wszyscy uczestniczą w lekcjach religii. Nie wyobraża sobie, aby ktoś chciał się wyłamać. Niejako zapisywała swoją klasę na religię, a rodzice tylko potwierdzali jej wybór” – napisał w swoim Belferblogu na stronie POLITYKI Dariusz Chętkowski.
O neutralnej światopoglądowo szkole już od dawna nie ma co mówić. Szkoły publiczne mają świętych patronów, wartości chrześcijańskie wpisane do statutu, odniesienia religijne w hymnach. Organizują pielgrzymki, dni papieskie i święta parafii, szykują ołtarze na Boże Ciało. Religijna oprawa szkolnych uroczystości jest normą. Krzyże wiszą w klasach, pokojach nauczycielskich, na korytarzach, w salach gimnastycznych i stołówkach. W stołówkach dodatkowo mogą trafić się plakaty napominające do modlitwy przed jedzeniem. Wizyty biskupów organizuje się z taką pompą jak wizyty wojewódzkich sekretarzy partyjnych za dawnych lat. Szkolny katecheta często pełni funkcję oficera ideologicznego, strzegącego zasad katolickiej ortodoksji. Pilnuje, by w piątki nie organizowano szkolnych dyskotek, by halloweenowe zabawy zostały zastąpione przez bale wszystkich świętych.
Starają się wpływać na treść programów innych przedmiotów, zatwierdzanych na radach pedagogicznych. W pewnym sensie zobowiązuje ich do tego Dyrektorium Katechetyczne Kościoła Katolickiego, według którego „tam, gdzie to konieczne, nauczanie religii w szkole winno przyjąć także funkcję polemiczną”. Dla uczniów niebiorących udziału w katechezie, którzy i tak w polskiej szkole mogą się czuć dziwnie, katecheta wychowawca może się stać dodatkowym elementem religijnej opresji.
Chorzy ateiści
Ministerstwo Edukacji Narodowej przekonuje, że na potrzebę takiej zmiany wskazywali przedstawiciele Kościoła, dyrektorzy, katecheci i rodzice. Cóż, musimy wierzyć pani minister na słowo, że tak uważnie wsłuchuje się w głos opinii publicznej. Niestety 150 tys. podpisów zebranych pod projektem „Świecka szkoła” nie zrobiło na niej większego wrażenia. Utknął w sejmowej zamrażarce. Projekt postulował, by katecheza przestała być finansowana z budżetu państwa, na co przeznaczane jest blisko 1,4 mld zł rocznie. Argument, że wynika to z konkordatu, jest nieprawdziwy. Państwo zobowiązuje się tam jedynie, że szkoły zorganizują dla zainteresowanych naukę religii w ramach planu zajęć. I tyle.
Kolejny argument ministerstwa, to fakt, że zakaz pochodzi z czasów, gdy religii uczyli głównie księża i zakonnice, a dziś uczą także świeccy, będący równocześnie nauczycielami innych przedmiotów. Proporcje są dosyć wyrównane. Na 31 tys. katechetów świeccy stanowią 18, a duchowni 13 tys. Seminaria duchowne i wydziały teologiczne dla świeckich mają w programie elementy pedagogiki, psychologii rozwojowej, seksuologii. Ale, jak pisze o. Rafał Szymkowiak, współautor książki „Katecheta w potrzasku”, te tematy podejmowane są w sposób powierzchowny, a brak wiedzy sprawia, że postawa nauczycieli religii wobec uczniów bywa przyczyną wielu konfliktów i nieporozumień. Socjolog religii prof. Józef Baniak potwierdza, że przygotowanie pedagogiczne katechetów jest niewystarczające. Nie potrafią rozmawiać z młodzieżą, boją się pytań, zamiast nawiązywać stosunki partnerskie z uczniami, próbują grać autorytetem Kościoła.
Katechetą w liceum może zostać ksiądz po seminarium z przygotowaniem pedagogicznym do nauczania religii. Czy to oznacza także przygotowanie do bycia wychowawcą w grupie, w której mogą być innowiercy czy osoby niewierzące? Z całą pewnością są fantastyczni katecheci, którzy mają świetny kontakt z młodzieżą i potrafią traktować ją z tolerancją i szacunkiem. Ale to niestety nie jest norma. Zbyt wiele jest doniesień o nauczycielach religii, rozliczających z praktyk kościelnych całe rodziny, straszących piekłem, „egzorcyzmujących” Harry’ego Pottera czy Hello Kitty jako twory okultystyczne.
Podręczniki do katechezy zatwierdzane przez Kościół, na których treść państwo nie ma żadnego wpływu, pełne są sformułowań obraźliwych dla osób niewierzących. Ateizm jest w nich traktowany jako patologia, plaga porównywana z alkoholizmem, narkotykami, samogwałtem. Czy nauczyciel, który jest przez Kościół zobowiązany mówić o homoseksualizmie w kategoriach grzechu, będzie w stanie w sposób neutralny rozmawiać z dojrzewającą młodzieżą o tożsamości płciowej czy orientacji seksualnej? Czy nauczając – zgodnie z treścią podręczników – że człowiek, który nie kocha Boga, nie potrafi także kochać ludzi, a odrzucenie wartości zakorzenionych w Bogu i Kościele prowadzi do pogardy wobec ludzkiego życia, rodziny i społeczeństwa, potrafi na godzinie wychowawczej potraktować niewierzących uczniów podmiotowo?
Zbliżyć zdystansowanych
Wychowawca to funkcja specyficzna. Nie chodzi nawet o to, że od niego w dużej mierze zależy stopień ze sprawowania, czy to że ma się troszczyć o społeczną aktywność i organizację czasu wolnego swojej klasy. Jest on powiernikiem, który w trudnych sytuacjach ma udzielać podopiecznym pomocy psychologicznej. Kwestią kluczową jest w takich przypadkach zrozumienie i zaufanie. Niewierzący uczniowie mogą mieć z tym zaufaniem problem wobec nauczyciela, który jest zobowiązany przez biskupa do realizacji misji kanonicznej w zgodzie z doktryną Kościoła. Również rodzice, którzy mają być przecież podmiotem w procesie szkolnym, mogą z różnych względów nie życzyć sobie kontaktów z przedstawicielem Kościoła. A już szczególnie dyskutować z nim o wychowaniu swoich dzieci.
Minister Anna Zalewska przekonuje, że lekcje religii są takim samym przedmiotem jak wszystkie inne, a katecheta lub ksiądz takim samym członkiem rady pedagogicznej i dlatego powinien być traktowany jak wszyscy inni nauczyciele. Problem w tym, że to nieprawda. Katecheta nie jest takim samym nauczycielem jak wszyscy inni. To nie dyrektor decyduje o jego zatrudnieniu. Katecheta, aby trafić do szkoły, musi mieć pismo polecające od proboszcza i otrzymać misję kanoniczną od biskupa i to jemu, a nie dyrektorowi, bezpośrednio podlega.
Religia także nie jest przedmiotem takim jak wszystkie inne. Państwo nie ma na jej treść żadnego wpływu, decyduje o niej wyłącznie Kościół. Dyrektorium Katechetyczne Kościoła Katolickiego – podstawowy dokument regulujący kwestię katechezy – nie pozostawia żadnych złudzeń. Celem nauki religii w szkole jest „komunia z Jezusem Chrystusem”, a konieczną funkcją katechezy dzisiejszych czasów jest ewangelizacja. Zadaniem „katechetycznego przekazu w poznaniu wiary jest nie tyle przekaz informacji i wiedzy religijnej, ile oświecenie życia ludzkiego orędziem wiary”. I żeby nie było wątpliwości: „Wiedza ma wobec wiary służebny charakter”. Podstawa programowa dla szkół podstawowych zakłada, że zadaniem katechezy w klasach I–III jest kierowanie inicjacją w sakramenty pokuty, pojednania i eucharystii, a w klasach starszych – „przylgnięcie do Jezusa Chrystusa przez proces mistagogii”. W Dyrektorium jest jeszcze zapis, który w świetle ewentualnego wychowawstwa katechetów brzmi szczególnie niepokojąco. Ta ewangelizacja za państwowe pieniądze ma obejmować również „uczniów, którzy są obojętni w wierze i zdystansowani do życia kościelnego”.
Pytanie, czy sami katecheci będą chętni do obejmowania wychowawstwa klas. To niełatwa i bardzo pracochłonna funkcja, wymagająca mnóstwa papierkowej roboty. A i pieniądze niespecjalnie kuszące. Według rozporządzenia MEN dodatek funkcyjny za tę pracę wynosi od 2 do 20 proc. zasadniczego wynagrodzenia nauczyciela. O szczegółach decyduje organ prowadzący, czyli w przypadku szkół publicznych władze samorządowe. Z internetowych forów, na których dyskutują nauczyciele, wynika, że są to pieniądze rzędu 100–200 zł miesięcznie, ale to raczej w większych miastach. W małych miejscowościach dodatek może wynosić 70, 50 czy nawet 30 zł. Jeśli nie zdecyduje czynnik ekonomiczny, górę może wziąć ideologia i najchętniej wychowawstwo klas będą obejmować ci nauczyciele religii, którzy – zgodnie z zapisami Dyrektorium – będą chcieli uzyskać wpływ także na „uczniów obojętnych w wierze i zdystansowanych do życia kościelnego”. Pytanie, czy wchodząc na lekcję wychowawczą, będą mówić „Dzień dobry” czy „Szczęść Boże”.