„Rewolucyjne dzieło ojca Rydzyka. Zaprezentował gigantyczną »tacę« do zbierania dotacji rządowych; Siedem metrów szerokości i metr wysokości mierzy gigantyczny koszyk do zbierania na tacę dotacji rządowych autorstwa Tadeusza Rydzyka (...). Taca może wkrótce w ogóle zniknąć z toruńskich mszy. Według naszych źródeł, koszyki mogą stanąć bezpośrednio pod ministerstwami” – to cytat z satyrycznego ASZ dziennika, w którym wszystkie wiadomości są zmyślone. Ale ta akurat specjalnie od realiów nie odstaje. Od kiedy PiS objął władzę, strumień pieniędzy płynący z budżetu do fundacji i organizacji katolickich przybrał na sile. Przykład z ostatnich dni – minister Witold Waszczykowski chce, by polską kulturę i historię w Ameryce Łacińskiej promował obraz Matki Boskiej Częstochowskiej. To jeden z pomysłów nadesłany na konkurs Dyplomacja Publiczna 2017, którego celem ma być promowanie Polski kreatywnej i innowacyjnej. Koszt podróży ikony za ocean – ponad 100 tys. zł. Beneficjent – katolicka fundacja Klub Przyjaciół Ludzkiego Życia, która na co dzień toczy batalię o całkowity zakaz aborcji.
I co mi zrobicie?
Takie przykłady można mnożyć. Problem w tym, że często pieniądze kierowane do organizacji związanych z Kościołem odbierane są eksperckim fundacjom z wieloletnim doświadczeniem w takich dziedzinach, jak choćby pomoc ofiarom przemocy domowej czy ochrona środowiska. Problem drugi – fundacja ojca Rydzyka, ale nie tylko ona, w ogóle nie powinna otrzymywać środków publicznych, bo nie spełnia podstawowego warunku formalnego; nie przedstawia jawnych raportów finansowych. OKO.press od wielu tygodni bezskutecznie próbuje je uzyskać, a ojciec Rydzyk ostentacyjnie lekceważy te żądania.
Nikt już nawet nie udaje, że w Polsce obowiązuje jakikolwiek rozdział Kościoła od państwa. Nawet z naszych gniazdek płynie „boży prąd”, od kiedy decyzją zarządu Energa, spółka Skarbu Państwa, została oficjalnie zawierzona opatrzności Bożej i Matce Najświętszej Gromnicznej. Inne spółki państwowe także organizują msze dla pracowników, na których obecność jest, raczej teoretycznie, nieobowiązkowa.
Placówki Poczty Polskiej przypominają sklepiki z dewocjonaliami (POLITYKA 21). Niemal każdy tydzień przynosi informacje, z których jasno widać, że o świeckości państwa dawno nie ma mowy. A to parlamentarzyści debatują o objawieniach fatimskich. A to poseł Sasin chce organizować konsultacje na temat ustawy metropolitalnej w kościołach i parafiach. A to minister Szyszko deklaruje, że jego działania wynikają wprost z boskiego przykazania: „Czyńcie sobie ziemię poddaną”. Rzecz miała miejsce na konferencji „Jeszcze Polska nie zginęła – wieś”, zorganizowanej, jakżeby inaczej, u ojca Rydzyka, a finansowanej oczywiście przez ministerstwo. Ciekawie brzmią niektóre pytania dla cudzoziemców, starających się o Kartę Polaka: Co to jest Triduum Paschalne? Podaj daty katolickich świąt – które z nich są ruchome? Z czego znany był ksiądz Kordecki? Jaki jest najbardziej znany Polak? (I dlaczego jest to Jan Paweł II).
W Polsce od dawna święci się instytucje państwowe i publiczne, ale teraz ma to jeszcze dodatkowy wymiar. Podczas niedawnej uroczystości poświęcenia Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku wojewoda pomorski – było nie było urzędnik państwowy – stwierdził, że ma ono nie tylko uchronić tę instytucję przed wszelkim złem, ale także ucywilizować konflikt wokół placówki. Jednym z zarzutów, jakie stawiano wcześniej ekspozycji, był ten, że za mało w niej odniesień do polskiego katolicyzmu i sylwetek biskupów. Tę listę można ciągnąć w nieskończoność. Ostatnio szczyt absurdu osiągnęli warszawscy policjanci, zarzucając Obywatelom RP, którzy demonstrowali podczas przemówienia Jarosława Kaczyńskiego na miesięcznicy, że zakłócają uroczystość religijną.
Wschód i zmierzch
W porównaniu z Europą Zachodnią Polska jawi się jako dziwaczny skansen otoczony płotem z biskupich pastorałów. A w porównaniu z postkomunistyczną Europą Środkowo-Wschodnią? W takim lustrze mamy okazję dokładniej przejrzeć się po raz pierwszy. Niezależne amerykańskie centrum badawcze Pew Research Center realizuje właśnie projekt, w którym analizuje zmiany w życiu religijnym i ich wpływ na społeczeństwa całego świata. Ostatni raport, opublikowany wraz z Instytutem Spraw Publicznych, nosi tytuł „Religijność i przynależność narodowa w Europie Środkowo-Wschodniej”. Przebadano 18 krajów byłego bloku, gdzie przez lata religia była represjonowana, a władze promowały ateizm. Państwa podzielono na trzy kategorie: prawosławne, katolickie i mieszane. Kategorią samą dla siebie są Czechy, gdzie 72 proc. nie czuje związku z żadnym wyznaniem, a 66 proc. określa się wprost jako niewierzący.
Pierwszy wniosek, jaki płynie z raportu: po zmianie ustroju prawosławnych przybyło, a katolików ubyło. Od 1991 r. procent Rosjan deklarujących się jako prawosławni wzrósł z 31 do 71, w przypadku Bułgarów to wzrost z 59 do 75 proc., u Ukraińców z 39 do 78. Podczas gdy w Polsce, w tym samym czasie procent obywateli deklarujących katolicyzm spadł z 93 do 87, na Węgrzech – z 63 do 56, a w Czechach z 44 do 21. Generalnie prawosławni oceniają, że ich kraj jest dziś bardziej religijny niż w latach 70. i 80., a katolicy wręcz przeciwnie (patrz infografiki). Za to katolicy częściej praktykują i się modlą. Jedynie 10 proc. mieszkańców krajów prawosławnych deklaruje, że co tydzień chodzi do cerkwi, podczas gdy dla krajów katolickich średnia wynosi 25 proc. Polska zajmuje na tej liście drugie miejsce po Bośni ze wskaźnikiem 41 proc.
Jak to się przekłada na postawy społeczne? Wśród prawosławnych związki między tożsamością religijną a narodową są silniejsze niż u katolików. Średnio 70 proc. wyznawców prawosławia uważa, że przynależność do cerkwi jest ważna dla bycia prawdziwym obywatelem. W czołówce są Armenia i Gruzja, gdzie pogląd taki podziela ponad 80 proc. respondentów. Wśród katolików średnia ta wynosi 57 proc. A Polska mocno ciągnie ją w górę. Figura Polaka katolika jest istotna dla 64 proc.
W krajach prawosławnych silniejsze są także nacjonalistyczne sentymenty. Aż 68 proc. badanych zgadza się ze stwierdzeniem: „Nasi ludzie nie są doskonali, ale nasza kultura jest lepsza niż inne”. Na pierwszych miejscach znów są Armenia i Gruzja z ponad 80-proc. wskaźnikami, za nimi Bułgaria i Rosja – 69 proc. W krajach katolickich o swojej wyższości kulturowej przekonanych jest średnio 45 proc. obywateli. Wśród nich Polska zajmuje pierwsze miejsce z 55-proc. wynikiem. Ale, co ciekawe, współczynnik Czechów przekonanych o swojej kulturowej wyższości jest równie wysoki. To było jedno z większych zaskoczeń w tym raporcie. Okazuje się bowiem, że sekularyzacja w żaden sposób nie przekłada się tam na otwartość. Pytani, czy lepsze jest społeczeństwo różnorodne czy homogenicze, za homogenicznością zdecydowanie opowiedzieli się Armeńczycy (70 proc.), Czesi (67 proc.) Litwini (66 proc.), Polacy (57 proc.) i Węgrzy (56 proc.). Za społeczeństwem zróżnicowanym i wielkokulturowym – Bośnia, Serbia, Chorwacja, Rosja, Mołdawia, Ukraina, Łotwa, Gruzja, a nawet Białoruś.
Wartości bez wartości
Konserwatyzm obyczajowy w większym stopniu cechuje społeczeństwa prawosławne niż katolickie, mieszane czy bezwyznaniowe. Z opinią, że homoseksualizm jest moralnie niewłaściwy, zgadza się tam średnio 84 proc. W Armenii aż 98 proc. Dla krajów katolickich i mieszanych oraz Czech średnia wynosi 59 proc. W tym przypadku sekularyzacja akurat przekłada się na otwartość, bo Czechy są wśród dawnych demoludów najbardziej tolerancyjnym społeczeństwem wobec osób homoseksualnych. Tylko 21 proc. je potępia. Na drugim miejscu jest Polska, gdzie mniej niż połowa obywateli uważa homoseksualizm za niemoralny, a 41 proc. jest zdania, że społeczeństwo powinno takie osoby akceptować. Aż 77 proc. młodych Czechów i 42 proc. młodych Polaków popiera legalizację małżeństw homoseksualnych. Gorzej wygląda sprawa partnerstwa w związkach. Ze stwierdzeniem, że żona powinna być zawsze posłuszna mężowi, katolicy zgadzają się rzadziej niż prawosławni – odpowiednio 42 i 25 proc. Ale wśród krajów katolickich Polska jest najbardziej konserwatywna – 26 proc. – Z wysokim poziomem przyzwolenia na dyskryminację kobiet, nacjonalizm i ksenofobię w Polsce silnie skorelowane są postawy religijne – mówi dr Jacek Kucharczyk, dyrektor Instytutu Spraw Publicznych. – Kościół nie jednoczy. Wartości katolickie, zwłaszcza gdy państwo próbuje forsować je siłą, tworzą społeczne podziały. A nie ma zgody na to, by władza pod presją Kościoła ograniczała sferę wolności obywatelskich.
Nie ma też zgody na zacieranie granic między Kościołem a państwem. Ta cechuje raczej kraje prawosławne, gdzie 56 proc. popiera finansowanie Kościoła przez państwo, a 41 proc. uważa, że rząd powinien promować wartości religijne. W krajach katolickich aprobata dla świeckiego państwa jest większa. Na finansowanie Kościoła z budżetu zgadza się 41 proc., a na państwowe wsparcie dla wartości religijnych – 28 proc. Polacy są w tej kwestii najbardziej zdecydowani. Jedynie 25 proc. chciałoby, żeby rządzący wspierali rozpowszechnianie wartości religijnych, 28 proc. akceptuje finasowanie Kościoła przez państwo.
– Nawet wśród najbardziej wierzących Polaków, uczestniczących co tydzień w mszy, poparcie dla finansowania i wspierania Kościoła przez władze deklaruje mniejszość – twierdzi dr Kucharczyk. – Przeważająca większość obywateli widzi wpływ hierarchów na politykę i go nie akceptuje. Raport Pew Research Center potwierdza, że grupa ludzi o bardzo konserwatywnych poglądach i silnie związanych z Kościołem stanowi 20–30 proc. Argument, który pada w dyskusjach na tematy obyczajowe, że w Polsce jest 96 proc. katolików, jest po prostu nieprawdziwy.
Dolewanie wody
Tylko że obecna władza zachowuje się tak, jakby w Polsce było 100 proc. katolików. Forsuje wartości religijne w prawie i w programach szkolnych. Zwalcza elementy ideologicznie obce, takie jak feminizm, gender, antyklerykalna sztuka. Coraz trudniej już odróżnić uroczystości kościelne od państwowych, a poranne programy telewizji publicznej od ramówki Telewizji Trwam. Państwo i Kościół zrastają się w przedziwną hybrydę, która dla wielu jest coraz trudniejsza do zaakceptowania. Przecież nie wszyscy katolicy głosowali na PiS. Gdy z ambon płynie rządowa propaganda, mogą mieć poczucie, że nie są w kościele u siebie. Pojawia się też pytanie, czy w przyszłości Kościół nie przegra razem z PiS.
– Utożsamienie Kościoła z władzą to bardzo niebezpieczna sytuacja, bo będzie go obciążać wszystko, co ta władza złego zrobi – mówi ks. Kazimierz Sowa. – A PiS upupia Kościół. Mam wrażenie, że czasem politycy świadomie zastępują wiarę pseudoreligijnym rytuałem, a na dodatek chcą wszystko pokropić święconą wodą.
Inna rzecz, że mimo hektolitrów święconej wody, przyklęków władzy i strumieni pieniędzy płynących do katolickich organizacji Kościół nie może się czuć do końca traktowany przez rządzących poważnie. Przecież na wezwania w sprawie uchodźców pozostają oni idealnie głusi. Według ks. Sowy od pewnego czasu wśród części hierarchów, nawet tych, którzy na początku byli zwolennikami „dobrej zmiany”, narasta dystans do „pisokatolicyzmu”. – Są świąteczne daty, podczas których biskupi zabierają głos w sprawach politycznych, bo ich słowa są wtedy lepiej słyszane, takie jak Boże Narodzenie, Wielkanoc czy 3 Maja – tłumaczy ks. Sowa. – Nieprzypadkowo 3 Maja tego roku trzech bardzo ważnych hierarchów – prymas Wojciech Polak, kard. Kazimierz Nycz i abp. Stanisław Gądecki zabrali głos na temat patriotyzmu i nacjonalizmu, zdystansowali się od prostego utożsamiania religii z polityką, przekonując, że krzyża nie wolno traktować instrumentalnie, bo to nie polityczny totem – mówi ks. Sowa. I przypomina powiedzenie ks. Józefa Tischnera, że jeśli w jednej kadencji Kościół jest narzeczoną jakiejś partii, to w następnej zostaje wdową.