Gdy Polacy byli gościnni
Dionisios Sturis o tym, jak zmieniał się nasz stosunek do uchodźców
Artur Domosławski: – Dionisios Sturis to raczej niespotykane imię i nazwisko Polaka. Skąd się wzięło?
Dionisios Sturis: – Mama Polka wybrała imiona dla mojego starszego rodzeństwa, a w moim przypadku zadecydował ojciec – Grek. Dostałem więc imię po greckim dziadku. Dziadek był uchodźcą i razem z całą rodziną znalazł się w Polsce po tym, jak w Grecji skończyła się wojna domowa.
Czyli kiedy?
Wybuchła tuż po zakończeniu okupacji hitlerowskiej i trwała do 1949 r.
Kto z kim walczył?
Prawicowy rząd wspierany przez Wielką Brytanię i Amerykanów walczył z komunistyczną partyzantką, która wyrosła na potęgę w latach okupacji.
Dziadkowie musieli uciekać, bo...?
Żołnierze strony rządowej tak dotkliwie pobili moją babcię, że prawie straciła ciążę (mojego ojca). Powód: jej bracia walczyli w szeregach komunistycznej partyzantki, a ona nosiła im nocami jedzenie. W obawie przed dalszymi represjami cała wioska ewakuowała się do Jugosławii. Sturisowie i reszta wierzyli, że gdy tylko skończy się wojna, będą mogli wrócić do domów. Stało się inaczej. Komuniści przegrali i nie mogli liczyć na litość ze strony zwycięzców, którzy szybko uruchomili machinę represji. Ludzi lewicy czekały procesy pokazowe, kara śmierci, wieloletnie więzienia, zsyłka do obozów na wyspach czy odebranie obywatelstwa. Jedyną alternatywą było uchodźstwo. Na życie poza Grecją zdecydowało się ponad 60 tys. osób.
W Polsce prawie nic nie wiemy o tamtej wojnie, za to o hiszpańskiej wiemy całkiem sporo. Pewnie dlatego, że Grecy nie mieli swojego Hemingwaya.
Korespondenci wojenni jeszcze kończyli swoje depesze z frontów II wojny światowej, gdy Grecy brali się między sobą za bary. Kogo by zajmował jakiś lokalny konflikt? Nikt wtedy nie myślał, że oto rusza pierwsze starcie w ramach zimnej wojny. Z jednej strony prawica i monarchia jawnie wspierane przez Brytyjczyków i Amerykanów, z drugiej – komuniści, którzy mieli aspiracje do przejęcia władzy, bo w czasie okupacji niemal samodzielnie walczyli z Niemcami, Włochami i Bułgarami. Stalin nie chciał otwarcie wspierać greckich towarzyszy, ponieważ uznał, że to strefa wpływów brytyjskich, ale przekonał do pomagania Grekom kolegów z Kominformu [biuro koordynujące działania partii komunistycznych bloku wschodniego], w tym także Bolesława Bieruta.
To Polska Ludowa miała coś wspólnego z grecką wojną domową?
A owszem! Udział Polski w greckiej wojnie domowej jest niemal zupełnie nieznany. Tymczasem wysyłaliśmy greckim komunistom tony żywności, broni i sprzętu wojskowego. Transporty szły statkami i samolotami. Wydaliśmy na to 15 mln dol., czyli 9 proc. rocznego budżetu wojska. Polscy historycy nie zainteresowali się tym.
Bo to „komunistyczna wojna domowa”?
Nie mam wątpliwości, że tak.
I to z powodu polskiej pomocy twoi dziadkowie wybrali Polskę jako kraj azylu?
Polska, poza tym, że wysyłała do Grecji karabiny, moździerze i miny, zgodziła się też na inne formy pomocy. Przyjęliśmy 2 tys. rannych partyzantów, dla których utworzyliśmy specjalny szpital w Dziwnowie oraz daliśmy schronienie blisko 4 tys. dzieci ewakuowanych z terenów walk. W tej grupie znalazła się moja kilkuletnia ciotka Kiriaki i jej starszy brat Joanis. Babcia wsadziła ich do pociągu, licząc, że gdzieś w tej dalekiej Polsce jej dzieci będą bezpieczne, dostaną jeść i pójdą do szkoły.
Dziadkowie z moim ojcem trafili zaś do Czechosłowacji. Takich rodzin, rozdzielonych między różne kraje naszego bloku, było wiele. W archiwach znalazłem dramatyczne listy rodziców, którzy pisali do partyjnych Komitetów Centralnych i błagali o zgodę na połączenie z dziećmi. W całej operacji pomógł w końcu Czerwony Krzyż i tak Sturisowie, żeby móc scalić rodzinę, przenieśli się do Polski, a konkretnie do Chojnowa, niedaleko Legnicy. Na całym Dolnym Śląsku było już wtedy wielu Greków.
Ilu przyjechało?
Blisko 14 tys. osób, bo do rannych i dzieci po wojnie dołączyli też pokonani bojownicy.
Jak się czuli w tym nowym, zrujnowanym wojną kraju?
Kierowca autobusu, który woził uchodźcze dzieci ze Szczecina do ośrodka wychowawczego w Policach, na końcowym przystanku wołał: „Kanada, wysiadać”. Że niby greckie i macedońskie sieroty opływają w luksusy.
A opływały?
To był mit, bo w ośrodku żyło się skromnie. Dzieci same uprawiały ogród warzywny, a starsza młodzież dorabiała w okolicznych PGR w czasie żniw czy wykopków. Podobne przypadki niegroźnej złośliwości zdarzały się niezwykle rzadko.
Nie wyzywano Greków od „cyganów” czy „żydków”? Nie było napaści?
Nie – i porównując Polskę dzisiejszą i tamtą, jest to coś absolutnie niezwykłego. Grecy nie poznali, co to dyskryminacja lub otwarta niechęć. Nie atakowano ich, choć mówili w innym języku, mieli nieco ciemniejszą skórę, gęste, czarne włosy, nieco odmienne rysy. Przeciwnie – ich egzotyczna uroda bardzo się podobała. Nie słyszałem, by na dansingu Polak zaczepił Greka, bo ten zatańczył z Polką; albo żeby ktoś miał pretensje, że Grecy rządzą bieszczadzkim Krościenkiem. Ani żeby ktoś się awanturował, ponieważ Grekowi z Pafawagu nie powinna przysługiwać premia za wyrobienie 200 proc. normy. Żaden partyjny sekretarz nie straszył pasożytami, które mogą roznosić uchodźcy.
Polacy w czasach PRL byli biedniejsi, ale bardziej empatyczni, bardziej solidarni?
Nikt ich nie pytał, czy chcą mieć za sąsiadów uchodźców z Grecji. Nie dzwonili do nich ankieterzy, którzy szykowali sondaż. Cała akcja przyjmowania greckich uchodźców przez jakiś czas była trzymana w tajemnicy. A gdy Polacy zorientowali się w końcu, kogo mijają na ulicy, kto wprowadził się do mieszkania obok, zachowali się jak należy. Nauczyciele, wychowawcy w ośrodkach, lekarze, pielęgniarki, pracodawcy – wszyscy oni okazywali przybyszom troskę i zrozumienie.
Masz jakieś wyjaśnienie, dlaczego tak było wtedy, a nie jest dzisiaj?
Być może lepiej pamiętaliśmy, czym jest wojna, jakie dramaty potrafi na człowieka sprowadzić. W tamtych trudnych czasach chyba nie miało dla nas znaczenia, że jesteśmy biedni. Ważniejsze było przekonanie, że ofiarom wojny należy pomagać i dzielić się z nimi tym, co się ma.
Zintegrowali się z Polską tamci uchodźcy? Jak traktowali nowy kraj – i jak ten nowy kraj potraktował ich?
To byli ludzie z potężną traumą, bo pamiętali nie tylko wojnę domową, ale i brutalną okupację, podczas której z głodu zmarło 300 tys. osób. Polska była dla nich bezpiecznym azylem. Choć sama biedna, zniszczona, dopiero podnosząca się z gruzów, zaoferowała uchodźcom hojną pomoc: mieszkania, opiekę medyczną, pracę, szkolenia zawodowe, kursy języka, darmową edukację dla dzieci, pieniądze na wydawanie uchodźczej gazety, ale też zwyczajną ludzką życzliwość. Przybysze z Grecji rozjechali się po całym kraju – od Zgorzelca, Wałbrzycha, Wrocławia, przez Nową Hutę i Bieszczady, po Gdańsk i Szczecin. Żyli z Polakami drzwi w drzwi, podwórko w podwórko. Powstawały z tego wielkie polsko-greckie przyjaźnie, które trwają do dziś. Były też mieszane małżeństwa (moi rodzice), wspólne zabawy podczas greckich świąt, nauka greckich tańców, wspólna wódka, smakowanie tradycyjnej pity czy zupy z baranich podrobów.
Masz za sobą osobiste doświadczenie dyskryminacji?
Nie. Zdarzają się jedynie zabawne, a momentami irytujące sytuacje, gdy muszę zapewniać, że Sturis to nie pseudonim, że Polak może się tak nazywać. Gdybym chociaż był Sturisowski…
Pamiętam, jak w liceum brałem udział w olimpiadzie polonistycznej i wrocławski profesor, zanim zaczął odpytywać mnie z twórczości Sępa-Szarzyńskiego, dobrą chwilę dziwił się, że stoi przed nim chłopak, nie dziewczyna. Co ciekawe, nie miał też pojęcia, że w jego mieście żyło przed laty kilka tysięcy Greków, a grecka wojna domowa kojarzyła mu się jako ta hiszpańska.
W 2015 r. jako reporter Radia TOK FM jedziesz na grecką wyspę Kos i słyszysz bluzgi polskich turystów na uchodźców. Odzywa się historia rodzinna?
To było jeszcze za czasów premier Ewy Kopacz, która długo nie chciała się zgodzić na przyjmowanie uchodźców. Zamożni Polacy na wakacjach, którzy na jednodniową wycieczkę katamaranem przypłynęli na Kos z pobliskiej Turcji, tłumaczyli mi, że w pełni popierają rząd i nie życzą sobie finansowania pomocy dla Syryjczyków.
Co im przeszkadzało w obecności uchodźców?
Mówili: niech się tym zajmą inne kraje, my pomagajmy naszym samotnym matkom...
…uderzenie w szlachetne tony.
...nas rzekomo nie stać, nie mamy obowiązku. Poza tym – mówili – to są przecież muzułmanie, więc pewnie terroryści, a my musimy chronić nasze dzieci. Ich nieracjonalne argumenty wywołały we mnie wściekłość, bo dwa kroki od tawerny, w której siedzieliśmy, grupa zagubionych i zdesperowanych Syryjczyków od kilku godzin czekała na rejestrację przed posterunkiem policji. Wśród nich kobiety z niemowlętami. Wszyscy oni mieli ze sobą co najwyżej plecak. Uciekali w obawie o życie, tak jak blisko 70 lat temu uciekali moi dziadkowie z moim małym ojcem – z jedną zmianą bielizny i jedną patelnią. Ci polscy turyści nie mieli ochoty porozmawiać z uchodźcami, by zapytać o ich wojenną historię.
Swoją książkę dedykujesz „Dzisiejszym uchodźcom” – te dwie historie, dawna i dzisiejsza, nie są rozłączne, prawda?
Jest mi wstyd, że dzisiejsza Polska traktuje uchodźców z taką obojętnością i pogardą. W czym Syryjczycy, Irakijczycy czy Afgańczycy są gorsi od Greków, którym kiedyś pomogliśmy? Albo od nas Polaków, którym kiedyś pomagały inne kraje? Chciałbym, żeby moja książka była głosem w dyskusji, ale nie łudzę się, że przyczyni się do zmiany sytuacji. Musiałaby ją przeczytać pani premier i minister Błaszczak, a szanse na to są niewielkie. Dla nich wiedza zawarta w mojej książce byłaby niewygodna – dowodzi bowiem, że potępiani w czambuł komuniści mieli w tym konkretnym przypadku więcej przyzwoitości, więcej empatii, że wykazali się większym człowieczeństwem, że lepiej rozumieli, na czym polega realna solidarność.
Jedno z najmocniejszych zdań w twojej książce: „Od dzisiejszych uchodźców Polska bezwstydnie odwraca się plecami”. Masz hipotezę, dlaczego tak jest?
Nasz rząd cynicznie próbuje zbijać kapitał polityczny na podsycaniu strachu wobec uchodźców – tak działają wszystkie skrajne partie w Europie od greckiego Złotego Świtu, przez francuski Front Narodowy, po brytyjski UKIP. Politycy świadomie mylą ich z terrorystami albo nielegalnymi imigrantami. Twierdzą, że ludzie, którzy są ofiarami wojny, będą nas mordować, a w najlepszym przypadku zabiorą nam pracę. Trzeba się więc ich bać. Społeczeństwem przestraszonym łatwiej manipulować.
To właśnie z podszeptów władz biorą się coraz częstsze pobicia imigrantów, zagranicznych studentów, właścicieli punktów z kebabem. Nie słychać, by członkowie rządu czy prezydent publicznie potępiali te ataki.
Pokłóciłbym się z tobą o jedną rzecz: rozróżniasz uchodźców i nielegalnych imigrantów. Ci ostatni mieliby niby być w lepszej sytuacji. Tymczasem wielu z nich znajduje się w sytuacji równie dramatycznej co uchodźcy wojenni, choć formalnoprawnie nie spełniają definicji uchodźcy: uciekają przed niewolniczą pracą w Bangladeszu, przed porwaniami dla okupu w Afganistanie, przed egzekucjami na tle politycznym czy religijnym w Pakistanie, przed suszą w Rogu Afryki... To rozróżnienie służy tylko manipulacjom polityków. Kondycja ludzka tych ludzi jest tak samo dramatyczna jak kondycja uchodźców. A my jesteśmy im winni taką samą solidarność.
Co do racji etycznych – pełna zgoda. Ja nie dokonuję rozróżnienia na gruncie etyki czy potrzeby pomocy, lecz prawa. Polska jest zobowiązana do udzielania pomocy uchodźcom, bo ratyfikowała konwencję genewską. Kropka. Ludziom, o których mówisz – i którzy w sensie ściśle prawnym nie mają statusu uchodźców – też powinniśmy pomagać, nie mam co do tego wątpliwości.
Co się stało z tymi blisko 14 tys. „polskich” Greków? Ilu wróciło do ojczyzny, ilu zostało w drugiej?
Gdy upadła junta czarnych pułkowników w 1974 r. i władzę w Grecji przejęły siły prodemokratyczne, z nową mocą wróciła dyskusja o powojennych uchodźcach. Nowy rząd wydał zgodę na ich powrót do ojczyzny. Mogli na nowo ubiegać się o grecki paszport i liczyć na symboliczną rehabilitację. Większość spakowała mienie i walizy, załadowała je do wynajętych pociągów towarowych i ruszyła w drogę na południe. Została garstka – według ostatniego spisu powszechnego z 2011 r. w Polsce żyje dziś 3600 Greków i 500 Macedończyków.
Twoi bliscy wrócili?
Prawie wszyscy. W Polsce został jeden wujek, który dorastał w ośrodku dla dzieci w Policach, i kilkoro dalszych krewnych.
Jak się czują dzisiaj ci, którzy zostali? Jaki mają stosunek do uchodźców i do Polski, która uchodźców nie chce?
Dawni uchodźcy są Polsce dozgonnie wdzięczni i nie powiedzą o niej złego słowa, nawet wobec tej haniebnej antyuchodźczej polityki. Część z nich zresztą niekoniecznie łączy własne doświadczenia z odyseją, jakiej doświadczają dziś Syryjczycy. Niektórzy wręcz oburzają się na takie porównania. Ale są też tacy, którzy jak ja odkryli w sobie uchodźczy gen i wyraźnie widzą wspólnotę losów.
Kończysz książkę na wyspie Makronisos. Co tam się wydarzyło?
Na tej małej bezludnej wyspie działał najpierw rządowy obóz dla żołnierzy, których oskarżano o sympatie lewicowe, a już po wojnie domowej na Makronisos zesłano dziesiątki tysięcy dawnych partyzantów i komunistów uznanych za zdrajców ojczyzny. To miejsce stało się symbolem cierpienia, synonimem bezdusznej przemocy. W Atenach poznałem człowieka, 90-letniego staruszka, który spędził na Makronisos 38 miesięcy. Dzielnie znosił surowe warunki, tortury i bezsensowną pracę, która polegała na przenoszeniu kamieni z jednego brzegu wyspy na drugi. Władze obozu urządzały komunistom pranie mózgu – z głośników sączyła się tania propaganda, a celem pobytu na wyspie była ideologiczna rehabilitacja. Przesłanką do skrócenia kary było podpisanie deklaracji, w której więźniowie wyrzekają się politycznych ideałów i okazują skruchę. Papier wysyłano do rodzinnej wioski i drukowano w gazetach. Do dziś nie ujawniono, ile osób straciło życie podczas pobytu na Makronisos i innych wyspach – obozach. Z pewnością setki, może tysiące. Umierali z powodu nieleczonych chorób, na skutek tortur lub samobójstw.
Dlaczego wybrałeś tę wyspę i opowieść o horrorze jako ostatni akt opowieści?
Gdyby Bolesław Bierut zachował się jak dzisiejsze rządy i nie zgodził się na przyjęcie uchodźców z Grecji, część z nich z pewnością trafiłaby na Makronisos. Czy ktoś zastanawia się, co dzieje się z Syryjczykami, którym odmawiamy pomocy?
rozmawiał Artur Domosławski
***
O juncie czarnych pułkowników - czytaj w artykule Tomasz Targańskiego