Jak pokazują badania CBOS z 2012 r., 72 proc. Polaków myśli o swojej przyszłości. Ta świadomość wzrasta wraz z wiekiem. W grupie ludzi młodych (25–34 lata) kwestią starości przejmuje się jedynie 24 proc. osób, ale już w przedziale 45–54 lata – 39 proc. Ponad 70 proc. badanych utożsamia wiek podeszły z chorobami, niedołężnością oraz utratą pamięci, 56 proc. obawia się niesamodzielności i bycia ciężarem dla innych, a 32 proc. – złych warunków życia i utraty bliskich. Ale choć myślimy o tym, co nas może spotkać, kiedy się zestarzejemy, będziemy schorowani czy niepełnosprawni, to jedynie 20 proc. z nas ubezpieczyłoby się, gdyby ubezpieczenia były dobrowolne. Większość nie odkłada pieniędzy z myślą o starości czy chorobie, ale oczekuje pomocy od państwa. System ubezpieczeń społecznych jest gwarancją, że emeryci i niezdolni do pracy będą mieli z czego żyć.
Niezależnie od ryzyka
Czym się różnią ubezpieczenia społeczne od standardowych? W zwykłym systemie, zanim ubezpieczyciel uzna, że możemy ubezpieczyć się na życie, sprawdzi, jaki jest stan naszego zdrowia (schorzenia genetyczne, podwyższone ciśnienie itp.) oraz jaki wykonujemy zawód. Czy jesteśmy pilotem, a może często skaczemy na spadochronie lub pracujemy na wysokościach? Krótko mówiąc, zdobywając takie informacje, ubezpieczyciel będzie chciał ograniczyć ryzyko wypłaty ewentualnego świadczenia. A jeżeli ryzyko to będzie wysokie, składka ubezpieczeniowa również.
W przypadku ubezpieczeń społecznych państwo musi nimi objąć wszystkich i nie jest to zależne od wysokości ryzyka. Aby jednak nabyć prawo do świadczenia z ubezpieczeń społecznych, musimy spełnić określone warunki: np. osiągnąć odpowiedni wiek czy staż pracy. Nie zależą one jednak od naszych wrodzonych predyspozycji, ale od zasad takich samych dla wszystkich. W skrajnych przypadkach, gdy nie pracowaliśmy odpowiednio długo, ale osiągnęliśmy minimalny staż, państwo ma obowiązek dopłacać do naszych świadczeń emerytalnych tak, byśmy otrzymywali minimalną emeryturę i mieli się z czego utrzymać. Zabezpieczenie na starość jest więc obowiązkiem państwa wobec ubezpieczonych obywateli.
Gdyby nie było państwowego systemu emerytalnego, chcąc zachować odpowiedni poziom życia, trzeba by było odkładać pieniądze na starość i liczyć tylko na siebie lub rodzinę. A samotni chorzy i niepełnosprawni byliby zdani wyłącznie na pomoc innych ludzi lub organizacji pozarządowych i kościołów.
Dzięki temu, że istnieje umowa społeczna, obowiązek zapewnienia dochodów starszym, chorym czy niepełnosprawnym biorą na siebie państwowe fundusze utrzymywane głównie ze składek. Zatem ze składek obecnie pracujących finansowane są świadczenia aktualnych emerytów. Z kolei nasze świadczenia pochodzić będą ze składek kolejnego pracującego pokolenia.
Warto też pamiętać, że gdyby nie było systemu ubezpieczeń społecznych, wydatki na zapewnienie egzystencji osobom, które nie są w stanie pracować np. w wieku 67 lat, przejęłaby pomoc społeczna. Aby jednak móc wypłacać tak wiele świadczeń, musiano by znaleźć dodatkowe źródło finansowania, np. przez podwyższenie podatków. Alternatywa jest taka, że jako społeczeństwo przestalibyśmy pomagać tym, którzy nie byliby w stanie sobie sami poradzić. Ale zastąpilibyśmy wówczas altruizm egoizmem. Pomijając konflikt wartości, takie podejście wymagałoby też zmiany konstytucji Polski.
Szeroki zakres świadczeń
ZUS wypłaca około 20 różnego rodzaju świadczeń z ubezpieczeń społecznych: emerytury, renty i zasiłki, w tym też np. niezwiązane z jego podstawową działalnością, ale zlecone przez państwo, renty inwalidów wojskowych i wojennych. Zakład wypłaca też mało znane i dziwnie brzmiące świadczenia, jak deputat węglowy, czyli równowartość węgla, który przysługuje górnikom z likwidowanych kopalń. A także ryczałt energetyczny m.in. dla kombatantów, czyli de facto dopłaca takim osobom do rachunków za prąd czy gaz. Ostatnio ZUS został jedynym w Polsce zakładem emerytalnym, który wypłaca emerytury kapitałowe z OFE.
To wszystko sprawia, że ZUS funkcjonuje jak duża firma rozrachunkowa. Co miesiąc około 1,8 mln przedsiębiorców i firm odprowadza składki za kilkanaście milionów osób, które ZUS księguje na indywidualnych kontach ubezpieczonych. Zakład prowadzi te konta, a także konta płatników składek. Ponadto wypłaca świadczenia (emerytury, renty) dla ponad 7,2 mln osób. ZUS jest też co miesiąc płatnikiem zasiłków chorobowych dla średnio 235 tys. osób.
Do tego przez ZUS przechodzą składki na inne fundusze: 2,45 proc. wynagrodzenia na Fundusz Pracy i 0,10 proc. na Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych. Zakład pobiera i księguje również składkę na Fundusz Emerytur Pomostowych – 1,5 proc. wynagrodzenia od osób, które wykonują prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. Ze środków tych finansowane są emerytury pomostowe. Ponadto ZUS co miesiąc pobiera i odprowadza składki zdrowotne na rzecz Narodowego Funduszu Zdrowia, z których pokrywane są koszty leczenia Polaków.
Zakład co roku waloryzuje również świadczenia milionom Polaków. Wystawia też 9,1 mln PIT-ów dla świadczeniobiorców i waloryzuje składki na kontach w ZUS.
Finansowy konglomerat
ZUS to duży bank, z tą tylko różnicą, że nie trzyma pieniędzy na lokatach, a je wypłaca. W 2014 r. wydał 188,1 mld zł na świadczenia z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych – czyli m.in. na emerytury, renty, zasiłki chorobowe czy świadczenia macierzyńskie. To ogromna kwota odpowiadająca dziesiątej części polskiego PKB, a także wartości jednej trzeciej polskich firm notowanych na warszawskiej giełdzie. Zakład zarządza też dużo mniejszym Funduszem Rezerwy Demograficznej (ok. 17,8 mld zł). W jego imieniu lokuje pieniądze na giełdzie i w różnych papierach wartościowych.
Co roku lekarze wypisują 19 mln zwolnień od pracy, a jednym z zadań ZUS jest sprawdzać, czy robią to zgodnie z prawem. W 2014 r. kontrolerzy Zakładu zweryfikowali 600 tys. zwolnień lekarskich i zakwestionowali co dwudzieste. Kwota wstrzymanych z tego tytułu zasiłków wyniosła ponad 18 mln zł. Pracownik ZUS może nas sprawdzić w domu, czy faktycznie chorujemy, czy też symulując, wykorzystujemy ten czas np., by pomalować mieszkanie.
Blisko milion Polaków otrzymuje renty, bo nie są w pełni zdolni do pracy. Lekarze orzecznicy wydają co roku około 1,4 mln orzeczeń stanowiących podstawę do przyznania zasiłków i rent (lub przedłużenia okresu pobierania).
W związku z tym, że Polacy są mobilni, a także, że przyjeżdżają do nas obcokrajowcy, ZUS musi również współpracować ze swoimi odpowiednikami w innych krajach. Dzięki umowom z innymi państwami osoby pracujące poza krajem mogą otrzymać emerytury i renty zgodnie ze stażem pracy nie tylko w Polsce, ale także np. w Wielkiej Brytanii czy Niemczech. ZUS wypłaca też świadczenia za granicę. W 2013 r. wypłacił ich prawie 354 tys., a w 2014 – 377 tys.
Wreszcie ZUS prowadzi indywidualne konta ubezpieczonych (14,5 mln) i płatników składek(1,8 mln). Co miesiąc na transfer środków z Zakładu czeka około 5 mln emerytów, milion osób uprawnionych do renty z tytułu niezdolności do pracy, 1,2 mln uprawnionych do renty rodzinnej i około miliona innych osób, które dostają świadczenia chorobowe i macierzyńskie. ZUS to także centrum analiz. Wykorzystując gromadzone dane, pomaga rządzącym w liczeniu efektów planowanych reform.
Niezadowolony Kowalski
Mnogość zadań i świadczeń realizowanych przez ZUS stawia tę instytucję w grupie najważniejszych dla bezpiecznego funkcjonowania państwa. Ale nie brakuje sceptyków i tych, którzy narzekają na ZUS. Przedsiębiorcy są niezadowoleni z wysokości płaconych składek, a sami obywatele nie mają pewności, czy doczekają emerytury.
Większość z nas nie zdaje sobie jednak sprawy, jak często korzystamy ze składek, które zapłaciliśmy, nie będąc jeszcze na emeryturze. Jeżeli chorujemy dłużej niż 33 dni (14 dni w przypadku pracowników, którzy ukończyli 50 lat), to zasiłek chorobowy wypłaca nam nie nasz pracodawca, tylko ZUS. W przypadku mniejszych firm od początku płaci ZUS. Kiedy rodzi nam się dziecko, świadczenia, które otrzymujemy, również wypłaca Zakład. A gdy zachoruje dziecko lub choćby nasi rodzice, którymi trzeba się zaopiekować, zasiłek opiekuńczy wypłaca także ZUS.
Ubezpieczenia, jak sama nazwa wskazuje, mają za cel zabezpieczyć nas przed trudnymi sytuacjami, z którymi nie zawsze moglibyśmy sobie sami poradzić, nawet z pomocą najbliższej rodziny i przyjaciół. W tak drastycznej sytuacji jak śmierć najbliższego Zakład wypłaca zasiłek pogrzebowy. Wdowie lub wdowcowi i dzieciom zmarłego przysługuje także renta rodzinna, by mieli środki do życia, gdy zmarły był głównym żywicielem rodziny.
Wiele osób obwinia ZUS o to, w jakiej wysokości są świadczenia, ale prawda jest taka, że zależą one od polityków, rządu i Sejmu, a nie od Zakładu. ZUS nie tworzy prawa, jest tylko jego wykonawcą. A obowiązujące przepisy są takie, że tzw. nowe emerytury zależą od stanu konta emerytalnego. Zatem o wysokości naszego świadczenia decydują kwoty płaconych składek. Im więcej i dłużej będziemy je płacili, tym wyższe świadczenie otrzymamy.
Jeśli nie ZUS, to co?
Nadal jednak co jakiś czas pojawiają się populistyczne pomysły likwidacji ZUS i tym samym rozwiązania wszystkich problemów. Niestety, ten krok nic nie zmieni. I tak ktoś będzie musiał wykonywać ogrom zadań, do których ta państwowa instytucja została stworzona. W każdym kraju, który ma powszechny system ubezpieczeń społecznych, czyli w większości państw rozwiniętych, są instytucje publiczne, które ten system obsługują, w dużej części państw tych instytucji jest więcej niż jedna. Np. w Niemczech jedna odpowiada za ubezpieczenie pracowników umysłowych, inna za górników, a jeszcze inna za robotników.
Od wielu lat ZUS się zmienia – stając się coraz bardziej przyjaznym dla obywateli, traktując ich jak klientów, a nie petentów. Aby poprawić jakość usług w każdej placówce, Zakład wprowadził standardy obsługi klienta. Uruchomił też własne call center, by sprawnie odpowiadać na pytania wszystkich zainteresowanych. Dodatkowo w 157 miejscach w Polsce dostępne są zusomaty, które umożliwiają składanie pism 24 godziny na dobę. Efekty pozytywnych działań są bezsprzeczne. Obecnie 70 proc. klientów ZUS jest zadowolonych z obsługi.
Teoretycznie ZUS można zlikwidować, ale musi być coś w zamian. Jakiś urząd, który – tak jak Zakład – będzie musiał wypłacać świadczenia, orzekać o niezdolności do pracy i pobierać składki. Lepiej jednak, by zajmowali się tym specjaliści od ubezpieczeń społecznych.
***
ZUS w liczbach
14,5 mln kont osób ubezpieczonych;
1,8 mln kont aktywnych płatników składek w ramach ubezpieczenia emerytalno-rentowego;
7,2 mln emerytów i rencistów;
ponad 21 mln klientów rocznie obsługują terenowe jednostki ZUS;
prawie 2,1 mln kontaktów z klientami poprzez Centrum Obsługi Telefonicznej ZUS (od stycznia do lipca 2015 r. ) w tym:
1,99 mln połączeń telefonicznych, 111 tys. zapytań mailowych, 74 tys. sesji online