W internecie można znaleźć sporo rad, z czego zbudować dom w pobliżu rzeki, na terenie zalewowym. Na ściany zewnętrzne poleca się na przykład bloczki z betonu komórkowego. – Bardzo zły pomysł. Beton komórkowy ma dużą nasiąkliwość, woda przez niego przenika – mówi Ludomir Duda, pierwszy w Polsce audytor energetyczny i były prezes Krajowej Agencji Poszanowania Energii. W 1997 r. za pośrednictwem tej agencji przekazał bezpłatnie powodzianom projekty domów swojego autorstwa. Internetowy doradca trafił więc kulą w płot.
Na terenach zalewowych dobrze sprawdza się zwykły beton. – Jedna trzecia terenu nad Odrą, na której powstała wrocławska dzielnica Kozanów, to dawne poldery. Ostrzegaliśmy przed ryzykiem powodzi, mgłami, ale władza kazała budować. Na szczęście solidna wielka płyta dobrze przetrwała powódź sprzed 13 lat – mówi wrocławski architekt Edward Lach, projektant Kozanowa. Wysokie podpiwniczenia ograniczyły straty, domy szybko odnowiono. I zapomniano o wielkiej wodzie. Domy zbudowane na Kozanowie później nie mają wysokich piwnic, więc w czasie tegorocznej powodzi ucierpiały najbardziej.
Jak budować na terenach zalewowych
Betonowa wielka płyta to przeszłość. Na szczęście, bo oprócz odporności na kataklizmy nie miała zalet. Ale na terenach zalewowych beton jest niezastąpiony. – Dobrym materiałem na ścianę zewnętrzną mogą być betonowe bloczki albo prefabrykaty robione na placu budowy – radzi Ludomir Duda. – Niektóre małe firmy budowlane mają taką ofertę.
W wynikach kontroli, opublikowanych w marcu br., inspektorzy NIK wyrazili opinię, że w lokalnych planach ochrony przed powodzią powinny być zalecenia, jak budować na terenach zalewowych. Tymczasem okazało się, że w żadnym planie ich nie było (kontrolą objęto zabezpieczenia przed powodzią w dziewięciu gminach i powiatach województw małopolskiego i świętokrzyskiego).
Nic na ten temat nie ma także w warunkach technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie. Chociaż rozporządzenie ministra infrastruktury, określające te warunki (Dz.U. nr 75 z 2002 r.), to dokument obszerny, szczegółowy, uzupełniany w ostatnich latach kilkakrotnie nowymi przepisami. Zabezpieczanie budynków przed powodzią pozostawiono inwencji projektantów i inwestorów.
Piotr Paszkiewicz, architekt z Sandomierza, twierdzi, że wprowadzanie takich zabezpieczeń to rzadkość. – Nowa szkoła w Sandomierzu ma wysokie podpiwniczenie, wchodzi się do niej po dziesięciu schodkach. Ludzie, którzy stawiają sobie domy jednorodzinne, liczą, że ochronią ich wały przeciwpowodziowe i budują standardowo. Inna rzecz, że kiedy przychodzi ponadtrzymetrowa fala, żadne zabezpieczenia nie pomogą. A w tym roku na nisko położonych terenach była fala nawet pięciometrowa.
Krakowska pracownia jmsSTUDIO ma w ofercie projekty domów na tereny zalewowe. Proponuje wyniesienie parteru 90–120 cm ponad powierzchnię gruntu, fundamenty z wodoszczelnego betonu z kilkuwarstwową izolacją poziomą i pionową, ocieplanie ścian twardym styropianem. Jeśli właściciel domu chce mieć piwnicę, powstanie ona w formie tzw. wanny wylanej z żelbetu. Piwnica taka będzie kosztowała kilka razy więcej niż tradycyjna. Zdecydowanie tańszy jest dom bez podpiwniczenia. Ale i tak będzie drogi, bo materiały izolacyjne do zabezpieczenia ław fundamentowych muszą mieć wysoką klasę odporności na ciśnienie wody i powinni je układać fachowcy. – Ale zainteresowanie technologią zabezpieczeń jest niewielkie, buduje się standardowo – przyznaje architekt Maciej Gałkowski z jmsSTUDIO.
Ludomir Duda radzi zabezpieczyć przed falą powodziową cały parter domu. Ściany zewnętrzne postawić ze wspomnianych bloczków albo prefabrykatów betonowych. Warstwą izolacyjną w trzywarstwowej ścianie (dobrze chroniącej także przed stratami ciepła) byłby styropian. Dom powinien mieć odporne plastikowe okna, solidne drzwi wejściowe.
Oryginalnym pomysłem jest propozycja minimalnego nachylenia podłogi na parterze, dzięki czemu woda, która może przesączyć się do wnętrza, spłynie w jedno miejsce. Ze znajdującej się tam studzienki pompa zanurzeniowa usuwałaby ją na zewnątrz. Podłogi na parterze powinny być ceramiczne, ściany szafek kuchennych – murowane z cegły. – Kiedy zacznie się powódź, trzeba się ewakuować na piętro, zabierając ze sobą rzeczy, które woda mogłaby zniszczyć. Po odejściu fali wystarczy odmalowanie dolnej kondygnacji. Taki dom nie powinien być podpiwniczony. Moim zdaniem nie musi być droższy od budowanego na terenach niezagrożonych – twierdzi Ludomir Duda.
Omijajcie osuwiska
Właściciele domów, które w ostatnich latach zostały zalane, wprowadzają często zmiany zwiększające odporność budynku na powódź. Piece do ogrzewania przenoszą z piwnic na strychy, zerwane parkiety zastępują posadzkami kamiennymi i ceramicznymi. Producenci mówią o większym zainteresowaniu panelami słonecznymi wytwarzającymi prąd i uniezależniającymi dom od awarii sieci energetycznych. Niestety, koszty paneli są zniechęcające. Rozwiązanie to jest wielokrotnie droższe niż korzystanie z prądu z sieci. Rekordowe powodzenie mają natomiast lampy solarne, które dają wprawdzie słabe światło, ale są tanie (zwykle w granicach kilkudziesięciu złotych).
Większość powodzian odbudowuje zwykle domy w tym samym miejscu i takie same, jak były. Liczą, że po raz kolejny wały przeciwpowodziowe nie zawiodą. A jeśli znów przyjdzie powódź, nie zawiedzie państwo. W Małopolsce nazywa się to ubezpieczeniem po góralsku: jak się coś zdarzy, państwo ma dać pieniądze poszkodowanym.
Państwo daje. Ale zaczęło stawiać warunki. 6 sierpnia Sejm znowelizował ustawę o zasadach odbudowy, remontów i rozbiórek obiektów budowlanych zniszczonych albo uszkodzonych przez żywioł (Dz.U. nr 149 z 2010 r.). Na terenach, na których powodzie spowodowały osuwanie się ziemi, odbudowa na ogół nie będzie możliwa. Zakłada się, że ok. 70 proc. budynków zniszczonych całkowicie albo częściowo powinno zostać odbudowane w innych miejscach, na których takich zagrożeń nie ma.
Powodzianie dostaną za swoje nieruchomości odszkodowania albo zostaną wywłaszczeni. Gminy mają obowiązek szybko przygotować miejscowe plany odbudowy wyznaczające tereny, na których można będzie postawić nowe zabudowania. Działki pod te budynki będą sprzedawane powodzianom bez przetargu albo oddawane w wieczyste użytkowanie, dzierżawę lub użyczane.
Przedtem gminy muszą wywłaszczyć właścicieli ziemi, na którą mają się przenieść powodzianie. Pieniądze ze sprzedaży działek nie zrównoważą wydatków. Nowe przepisy oznaczają więc dodatkowe obciążenia samorządów. Inna rzecz, że jest to zasłużona kara za grzech zaniechania. Gdyby gminy miały plany zagospodarowania przestrzennego, wykluczające stawianie domów na terenach zagrożonych osuwiskami, tegoroczne zniszczenia nie byłyby tak duże.
Na części osuwiskowych terenów (rada gminy określi których) można będzie domy odbudować, ale po ustabilizowaniu gruntu. W jaki sposób i za co? Na razie nie wiadomo. Najprostszym rozwiązaniem jest żelbetowa ściana oporowa, zagłębiona co najmniej na jeden metr, która trzyma znajdującą się nad nią ziemię. Ostatnio popularne są wzmacniające grunt geotkaniny. W przypadku dużych budynków stosuje się żelbetowe pale. Wybór rozwiązania zależy od tego, co i na jakim gruncie ma być budowane.
Wały to za mało
Ludzie zawsze budowali nad rzekami, ale ograniczali ryzyko. Warszawskie Stare Miasto powstało na wysokiej skarpie, Wawel – na wzgórzu. Nad Bugiem budowano na tzw. terpach, naturalnych albo sztucznych wzniesieniach. Teraz liczymy, że wały przeciwpowodziowe ochronią budynki gęsto stawiane nad rzekami. I przeliczamy się. Osiedli, a czasem całych dzielnic zbudowanych na terenach zalewowych, nie da się przenieść w bezpieczne miejsca jak domów z terenów osuwiskowych. Wały przeciwpowodziowe są niezbędne. Ale jeśli nie będzie przybywało zbiorników retencyjnych i polderów, wały będą zawodzić.
Podręcznikowym przykładem jest Ren, którego koryto zostało wyprostowane, obwałowane, a w rezultacie fala powodziowa stawała się coraz wyższa i gnała coraz szybciej. Po katastrofalnych powodziach w latach 1993 i 1995 Niemcy zaczęli przywracać tereny zalewowe rzece. Powstał plan odsunięcia wałów od koryta Renu, tworzenia polderów. Zaczęto także promować technologie stawiania budynków odpornych na zalanie.
U nas nie określono nawet warunków, jakie powinny spełniać takie budynki. Liczenie na architekta jest zawodne, bo może zaprojektować np. ściany z betonu komórkowego. Z czarnej serii powodzi trzeba wreszcie wyciągnąć wnioski.
Ile zabrała wielka woda
1997 r.
Powódź stulecia zalała 665 tys. ha ziemi, głównie w dorzeczu Odry, uszkodziła albo zniszczyła 72,2 tys. budynków, 3744 mosty, 14 tys. km dróg. Straty oszacowano na 12 mld zł.
2001 r.
Powódź w dorzeczu Wisły uszkodziła albo zniszczyła 5,8 tys. domów, 150 tys. ha upraw. Zniszczenia na drogach oszacowano na 50 mln zł, na kolei – na 104 mln zł. Łączne straty sięgnęły 3 mld zł.
2007–2009 r.
Lokalne powodzie w woj. małopolskim i świętokrzyskim spowodowały straty ocenione na 974 mln zł.
2010 r.
W maju i w czerwcu zalane zostało 680 tys. ha ziemi i 18 tys. budynków. Tegoroczne powodzie dotknęły 14 województw. MSWiA szacuje straty poniesione do końca czerwca na 12 mld zł. Uszkodzonych zostało m.in. 80 tys. km dróg, 1410 mostów, 400 km linii kolejowych, 800 szkół. Resort wycenił straty w infrastrukturze na 3,5 mld zł.