Seniorzy na pastwie wirusów. Nawet te dobrze znane są groźne i nie odpuszczają

Rozkręca się kolejny sezon wirusowych infekcji oddechowych. Osoby starsze, których w Polsce jest niemal 10 mln, są na nie szczególnie podatne. Co i dlaczego im grozi, jak najlepiej zabezpieczyć się przed grypą, RSV i koronawirusem? To nie są banalni przeciwnicy.

Seniorzy to osoby podatne na cięższy przebieg wirusowych zakażeń układu oddechowego. Dlaczego? Bo w sezon epidemiczny wchodzą z bagażem różnych obciążeń. Po pierwsze, wynikają one z fizjologicznych procesów starzenia się układu odporności. U osób starszych mechanizmy skutecznej odpowiedzi przeciwwirusowej są osłabione, a częściej występuje przewlekły stan zapalny, który podczas zakażenia jeszcze bardziej się wzmacnia, prowadząc do niekontrolowanego, niekiedy niszczycielskiego działania odpowiedzi immunologicznej.

Po drugie, starzeniu podlega również układ oddechowy, którego całkowity potencjał ulega wraz z wiekiem ograniczeniu. Niekorzystne zmiany zachodzą w płucach i oskrzelach, słabną mięśnie oddechowe, zmniejsza się dostępna rezerwa oddechowa i reagowanie na stany niedotlenienia. Infekcja oddechowa potrafi te niedostatki bardzo uwidocznić.

Po trzecie, seniorzy, częściej niż młodsi dorośli, cierpią na przewlekłe choroby. Większość osób w wieku 65 plus w Polsce mierzy się nadwagą i otyłością, ok. 70 proc. ma nadciśnienie tętnicze, co piąty choruje na cukrzycę. Wraz z wiekiem zwiększa się częstość występowania chorób nerek, układu sercowo-naczyniowego, przewlekłej obturacyjnej choroby płuc i nowotworów. Na dodatek u wielu seniorów występuje wielochorobowość. Wszystko to zwiększa podatność na zakażenia wirusowe, ryzyko ciężkiego ich przebiegu, powikłań i niestety także zgonu.

RSV – wirus groźny nie tylko dla dzieci

Seniorom w szczególności zagrażają trzy wirusy, dla których wrotami zakażenia są drogi oddechowe. To syncytialny wirus oddechowy (RSV), wirusy grypy oraz koronawirus SARS-CoV-2. Ten pierwszy najczęściej kojarzy się z infekcjami wśród dzieci, a w szczególności niemowląt, dla których faktycznie jest bardziej niebezpieczny niż wirusy grypy i wariant omikron SARS-CoV-2. Jednak o ile u młodszych dorosłych zakażenie RSV na ogół prowadzi do łagodnych objawów ze strony górnych dróg oddechowych, tak wśród seniorów może on wywołać poważniejszy, wymagający hospitalizacji, przebieg. Każdego roku RSV odpowiada w Europie za ok. 3 mln przypadków ostrej infekcji oddechowej i 270 tys. hospitalizacji pośród osób w wieku 60 plus. Największym ryzykiem ciężkiego przebiegu i zgonu obarczone są osoby z cukrzycą, zastoinową niewydolnością serca i przewlekłymi chorobami płuc. Istnieją nawet dane amerykańskie, z których wynika, że ryzyko przyjęcia na oddział intensywnej terapii, zastosowania tlenoterapii, mechanicznej wentylacji i zgonu jest w grupie 60 plus istotnie wyższe niż w przypadku zakażeń wariantem omikron SARS-CoV-2 i wirusami grypy.

Omikron i grypa też nie odpuszczają

Nie zmienia to faktu, że koronawirus SARS-CoV-2 i wirusy grypy także są większym zagrożeniem dla starszych osób. Z danych z bazy SARSTer, prezentowanych przez prof. Roberta Flisiaka podczas niedawnego Zjazdu Towarzystwa Epidemiologów i Lekarzy Chorób Zakaźnych w Białymstoku, jasno wynika, że pomimo zasadniczo łagodniejszego przebiegu infekcji SARS-CoV-2 w porównaniu do pierwszych lat pandemii omikron w ostatnich swoich odsłonach wciąż jest patogenem, którego nie można bagatelizować, zwłaszcza w przypadku seniorów. O ile śmiertelność wśród osób w wieku poniżej 60 lat, które wymagały hospitalizacji z powodu covid w latach 2023–24 wynosiła mniej niż 3 proc., o tyle wśród pacjentów w siódmej dekadzie życia sięgała już 9 proc., w ósmej – przekraczała 10 proc., dziewiątej – 13 proc., a w dziesiątej – 19 proc.

Są i wreszcie dobrze znane od dawna wirusy grypy, spośród których typy A i B są istotne klinicznie. Zakażenie pierwszym z nich na ogół wiąże się z cięższym przebiegiem. Najistotniejsze jest zwalczenie poglądu, który wciąż pokutuje, jakoby grypa miała być po prostu kolejną odmianą zwykłego przeziębienia. W rzeczywistości jest to potencjalnie poważna choroba, która może prowadzić do niebezpiecznych powikłań, w tym zapalenia płuc i ucha środkowego oraz zaostrzenia chorób przewlekłych takich jak choroby sercowo-naczyniowe, cukrzyca, astma i przewlekła obturacyjna choroba płuc, których częstość jest przecież najwyższa właśnie wśród seniorów. Nic więc dziwnego, że zgodnie z danymi amerykańskimi częstość hospitalizacji i zgonów z powodu grypy w grupie 65 plus jest wielokrotnie wyższa niż w jakimkolwiek innym przedziale wiekowym.

To jednak nie tak, że w sezonie wirusowych zakażeń układu oddechowego seniorzy zdani są na pastwę losu. Istnieje bowiem szereg działań, które mogą podjąć, by im przeciwdziałać i zmniejszać ryzyko ciężkiego przebiegu oraz powikłań.

Szczepionki przeciw covid ponownie z dużym opóźnieniem

Po pierwsze, przeciwko wszystkim trzem wirusom można się zaszczepić. W sezonie 2024/2025 rekomendowane jest doszczepienie przeciw covid preparatami adaptowanymi do podwariantu JN.1 i jego ewolucyjnych potomków, które obecnie dominują na koronawirusowej scenie. Niestety, z powodu odstąpienia Polski od unijnego mechanizmu zbiorczego zamawiania tych szczepionek ich zaktualizowane wersje pojawią się kolejny rok z rzędu z dużym opóźnieniem. Ministerstwo Zdrowia zapowiedziało pierwsze dostawy do 15 października. W większości innych krajów UE możliwość otrzymania pierwszego z najnowszych preparatów istniała już w sierpniu. W Polsce od niedawna jest on też dostępny, ale w obiegu komercyjnym – koszt to ok. 400 zł.

Na korzyści, które wynikają z sezonowego szczepienia seniorów przeciw covid wyraźnie wskazują dane amerykańskie z zeszłego sezonu epidemicznego, kiedy to stosowano preparaty adaptowane do podwariantu XBB.1.5 omikronu. Ich skuteczność ochrony przed hospitalizacją w grupie osób w wieku 60 plus wynosiła 40–50 proc. na przestrzeni czterech miesięcy od doszczepienia. Owszem, wszyscy życzylibyśmy sobie bardziej spektakularnego wyniku, ale biada temu, kto nie dostrzega w nim korzyści zarówno z perspektywy ochrony indywidualnego zdrowia, jak i odciążenia systemu opieki medycznej. I może warto wspomnieć, że profilaktyka nie zawsze musi być zawrotnie wydajna, by być w pełni uzasadniona. Przykładowo, skuteczność przednich pasów bezpieczeństwa w samochodzie w zakresie ochrony przed śmiercią podczas poważnego zdarzenia drogowego szacowana jest na 45 proc, a w przypadku pasów tylnych na 25 proc. Czy na tej podstawie ktokolwiek rozsądny będzie zniechęcał kierowców i pasażerów od ich zapinania?

Kosztowna rewolucja w profilaktyce RSV

Rok 2023 r. przyniósł również rewolucję w profilaktyce zakażeń RSV wśród osób starszych. Autoryzowano dla nich dwie pierwsze białkowe, jednodawkowe szczepionki, które w badaniach klinicznych wykazywały się znakomitą, bo ponad 80-procentową skutecznością ochrony przeciw infekcjom dolnych dróg oddechowych. Dane rzeczywiste, z pierwszego sezonu ich stosowania w USA wśród osób 60 plus również są przekonywające – obserwowano 75-procentową skuteczność ochrony przed hospitalizacją z powodu zakażenia RSV i to również w najstarszej badanej podgrupie seniorów powyżej 75. roku życia. W tym roku do użycia dopuszczono trzecią szczepionkę przeciw RSV dla seniorów – jest to preparat mRNA firmy Moderna. Niestety żadne ze szczepień przeciw RSV nie jest obecnie refundowane w Polsce, a jego komercyjny koszt, ok. 1–1,2 tys. zł, przekracza możliwości finansowe większości seniorów. Pozostaje nadzieja, że z biegiem czasu szczepienia będą tańsze i bardziej dostępne, a być może i bezpłatne dla najbardziej potrzebujących.

Pełna refundacja szczepień przeciw grypie dla seniorów

Na całe szczęście szczepionki przeciw grypie są w tym sezonie epidemicznym całkowicie refundowane dla osób w wieku 65 plus. A zaszczepić można się podczas wizyty w aptece, w której jednocześnie można już otrzymać receptę farmaceutyczną na szczepionkę. To bardzo wygodne rozwiązanie. Oczywiście, można się zastanawiać, dlaczego młodszym dorosłym przysługuje tylko 50 proc. refundacji na te relatywnie niedrogie szczepienia, ale jak śpiewa Mick Jagger z The Rolling Stones, you can’t always get what you want. W tym sezonie epidemicznym szczepionki przeciw grypie są trójwalentne – zawierają antygeny dwóch linii wirusa grypy A i jednej linii wirusa grypy typu B. W przeciwieństwie do poprzednich lat nie uwzględniono w nich linii Yamagata wirusa grypy typu B, ponieważ wszystko wskazuje na to, że wymarła w okresie pandemii covid. Korzyści, jakie wynikają ze szczepienia przeciw grypie, podkreślają dane amerykańskie za zeszły sezon epidemiczny. Zgodnie z nimi zaszczepieni charakteryzowali się o ponad 40 proc. niższym ryzykiem hospitalizacji, a także od 40 do 70 proc. niższym ryzykiem konsultacji lekarskiej z powodu grypy. Przynosiły więc korzyści indywidualne, systemowe i odciążały system opieki zdrowotnej.

Higiena rąk i maseczki – dodatkowe bariery ochronne

Szczepienia to oczywiście niejedyne możliwości ochrony, po które warto, by senior sięgnął w okresie wzmożonej aktywności wirusów oddechowych. Niezmiennie warto przypominać o starej, dobrej zasadzie regularnej higieny rąk przy użyciu środków dezynfekujących na bazie alkoholu bądź ciepłej wody z mydłem. Po przyjściu do domu, wyjściu do sklepu, przyjściu do restauracji, wizycie u lekarza. Warto również, by osoby starsze rozważyły stosowanie maseczek, najlepiej N95, w tłocznych, zamkniętych przestrzeniach: sklepach, przychodniach lekarskich, transporcie publicznym.

Aktywność fizyczna, zrównoważona dieta i suplementacja witaminy D

Seniorzy powinni też pamiętać o odpowiedniej dawce ruchu i prawidłowej, zbilansowanej i zróżnicowanej diecie. Nie zatrzyma to całkowicie procesów starzenia, ale może je do pewnego stopnia spowalniać. Osoby starsze, które są aktywne i dobrze się odżywiają, na ogół cechują się lepszą wydolnością oddechową, obniżonymi poziomami markerów stanu zapalnego i większą liczbą funkcjonalnych komórek odpornościowych. Warto również, by seniorzy suplementowali witaminę D, zwłaszcza że u osób starszych zmniejsza się zdolność do jej syntezy pod wpływem promieniowania słonecznego i wchłaniania z pokarmu. W rezultacie jej poziom w organizmie wykazuje tendencje spadkowe, a niemal połowa osób w wieku 70 plus ma jej istotny niedobór. Badania naukowe wskazują natomiast, że jej codzienna i zgodna z rekomendacjami suplementacja zmniejsza ryzyko ostrych zakażeń oddechowych.

Seniorzy mają więc do dyspozycji spory arsenał działań ochronnych, z których mogą skorzystać w kolejnym sezonie infekcyjnym. Ważne, by o nim wiedzieli i byli odpowiednio zmotywowani, by po niego sięgnąć. A w tym pomocni mogą być również ich bliscy i pracownicy opieki zdrowotnej.