Zniechęcanie naprawdę i na niby
Odwieczne pytanie: jak skutecznie walczyć z nałogiem palenia?
Nie brakuje różnych metod walki z paleniem, ale mimo podatków, zakazów i niekończących się kampanii społecznych liczba osób uzależnionych od papierosów wciąż jest w naszym kraju bardzo duża. Jak wynika z ostatnich danych Eurostatu, codziennie pali prawie 20 proc., a regularnie ponad 25 proc. dorosłych Polaków. W tej grupie dominują wyraźnie panowie. Co gorsza, odsetek palaczy jest w ostatnich latach stabilny, chociaż w ostatniej dekadzie dwudziestego wieku wyraźnie spadał. O tym, jakie metody mogłyby zmniejszyć szeregi palaczy, dyskutowali uczestnicy debaty zorganizowanej przez POLITYKĘ. Pretekstem do wymiany poglądów okazał się światowy Dzień Rzucania Palenia, obchodzony w tym roku 18 listopada.
Chociaż palaczy taka informacja może zaskoczyć, papierosy w Polsce należą do najtańszych w całej Unii Europejskiej. – Niska cena zachęca zwłaszcza osoby młode do rozpoczynania palenia. Przez ostatnie lata zapomnieliśmy o akcyzie jako narzędziu prowadzenia polityki prozdrowotnej. Dopiero teraz planowane są jej podwyżki, ale wygląda na to, że ich wysokość będzie nieznaczna. Czy te 30 groszy więcej na paczce papierosów faktycznie spowoduje spadek palenia w grupie nieletnich? Można mieć poważne wątpliwości – zauważa prof. Andrzej Fal, specjalista chorób wewnętrznych, kierownik Kliniki Alergologii, Chorób Płuc i Chorób Wewnętrznych Centralnego Szpitala Klinicznego MSWiA, prezes Polskiego Towarzystwa Zdrowia Publicznego.
Wskazuje on, że zwiększyć należałoby zwłaszcza cenę papierosów najtańszych, kupowanych najczęściej przez młodych, dysponujących ograniczonym budżetem. Tym bardziej że co roku aż ok. 180 tys. osób niepełnoletnich w Polsce zaczyna swoją przygodę z tym fatalnym nałogiem. Jednak także w przypadku osób starszych koszty mają znaczenie. – Zauważmy, że wśród palaczy dominują osoby z niższych i średnich warstw społecznych. Są one zdecydowanie wrażliwe na cenę – podkreśla prof. Piotr Kuna, pulmonolog, kierownik Kliniki Chorób Wewnętrznych, Astmy i Alergii na Uniwersytecie Medycznym w Łodzi.
Jednak planowane podwyżki akcyzy raczej nie doprowadzą do dużych zmian. – Propozycje rządowe nie uwzględniają realnej inflacji. Jeżeli już rząd decyduje się na podwyżkę minimalnej stawki akcyzy na papierosy, to powinna być ona jednak wyższa niż cały czas rosnąca inflacja, która oficjalnie może być już niedługo dwucyfrowa. Przez ostatnie lata międzynarodowe koncerny tytoniowe miały w Polsce komfortową sytuację. Ceny papierosów praktycznie stały w miejscu, sprzedaż rosła, a wysokość płaconego przez nie podatku CIT była nieadekwatna i sam podatek okazał się nieefektywny. Wszystko to sprzyja osiągnięciu statusu najbardziej rozpalonego narodu w Europie. Zamknięcie części wschodniej granicy doprowadziło do historycznie niskiego udziału przemytu w rynku papierosowym. W tej sytuacji rząd ma lepszą pozycję w wyegzekwowaniu od koncernów należnych mu pieniędzy za dostęp do tak atrakcyjnego rynku. Zwłaszcza że, eufemistycznie rzecz ujmując, sprzedawany przez nie produkt nie jest z gatunku „pierwszej potrzeby” – mówi Andrzej Sadowski, prezydent Centrum im. Adama Smitha, przewodniczący rady fundacji „Razem w chorobie”. Sensowym rozwiązaniem zdaniem dyskutantów byłoby zróżnicowanie poziomu akcyzy i jej wolniejsze podnoszenie na przykład dla podgrzewaczy tytoniu. – Klasyczne papierosy zawierają aż 7 tys. toksycznych związków. Tymczasem podgrzewany tytoń ma około dwadzieścia razy mniej substancji szkodliwych – podkreśla prof. Piotr Kuna.
Zdrowotne koszty
Łączne wpływy budżetu państwa z akcyzy i podatku VAT w ramach sprzedaży papierosów wynoszą ok. 30 mld zł rocznie. Tymczasem zdrowotne i społeczne koszty palenia, uwzględniające zarówno leczenie, renty dla uzależnionych, jak i absencję w pracy, przekraczają 40 mld zł rocznie. W interesie nas wszystkich jest zatem ograniczanie liczby palących. Państwa starają się to robić poprzez szereg zakazów określających, gdzie i kiedy papierosów palić nie wolno. Niestety, także pod tym względem wiele pozostało do zrobienia. – Dwadzieścia lat temu byliśmy jednym z europejskich liderów ochrony niepalących, ale impet osłabł. Tymczasem wszystkie miejsca publiczne powinny być wolne od dymu. Ważne, żeby zakazy były egzekwowane, także ten dotyczący sprzedaży papierosów osobom niepełnoletnim – zauważa prof. Andrzej Fal.
Zakazy spełniają podwójną rolę. – Z jednej strony chronią przed skutkami palenia osoby niepalące, których nie brakuje wśród moich pacjentów. Przychodzą do mnie zwłaszcza panie cierpiące na przewlekłą obturacyjną chorobę płuc, chociaż wcale nie palą. Jednak od lat mieszkają z mężami uzależnionymi od nikotyny. Równocześnie ograniczanie miejsc, gdzie wolno palić, jest dobrą metodą może nie tyle rzucenia nałogu, co po prostu obniżenia liczby wypalanych papierosów. Zwłaszcza w środku dnia – mówi prof. Piotr Kuna. Dodaje, że trudno wyobrazić sobie całkowity zakaz palenia, tym bardziej że zapewne nie byłby on przestrzegany. Wydzielone palarnie powinny zatem powstawać, ale jako miejsca, które poprzez swoje istnienie i ostrzeżenia będą uwidaczniać szkodliwość nałogu.
Nie wystarczy straszyć
Takie ostrzeżenia znamy dobrze z paczek papierosów, gdzie towarzyszą im często drastyczne zdjęcia, pokazujące dramatyczne skutki palenia dla ludzkich organów. – Skoro nie słabnie rzesza kupujących papierosy, to skuteczność nawet najbardziej drastycznych wizualnie ostrzeżeń okazuje się znikoma i nie działa. Lepszy efekt w minimalizowaniu skutków palenia dałoby zamieszczanie informacji o zawartości szkodliwych substancji. Wówczas konsumenci mogliby lepiej odróżniać bardziej od mniej szkodliwych wyrobów tytoniowych i dokonywać lepszego wyboru – proponuje Andrzej Sadowski.
Potrzebę zmian widzą też inni uczestnicy panelu POLITYKI. – Zdjęcia i odstraszające komunikaty funkcjonują już na tyle długo, że przestaliśmy je zauważać. Być może przestały one przemawiać do wyobraźni. Nie znam wyników badań, które byłyby w stanie oszacować ich skuteczność w zniechęcaniu do palenia. Chyba czas na zmianę formuły takich ostrzeżeń – mówi prof. Andrzej Fal.
Podkreśla on, że potrzebujemy bardziej kompleksowego podejścia do walki z paleniem. Nie wystarcza samo straszenie i nakazywanie palaczom zerwania z nałogiem. Tym bardziej że przynajmniej ok. 30 proc. palących pacjentów deklaruje, że nie wyobraża sobie życia bez papierosów. Najprościej byłoby ich pozostawić swojemu losowi, ale to błędna strategia. Uzależnionym trzeba okazać wsparcie na różne sposoby. Potrzebują oni konsultacji lekarskich, ale także psychologicznych. Szansą dla nich są zastępcze metody przyjmowania nikotyny oraz alternatywne dla typowych papierosów produkty o mniejszej szkodliwości z grupy risk reduction. Takie zamienniki nie są zdrowe, ale pozwalają przynajmniej ograniczyć szkody spowodowane paleniem.
O ile twarde metody walki z nałogiem, jak podwyższanie ceny czy wprowadzanie zakazów palenia w różnych miejscach, niekoniecznie okazują się skuteczne, trzeba też pamiętać o sposobach „miękkich”, mających działać przede wszystkim na psychikę. Żyjemy w świecie, w którym ogromną rolę odgrywają media społecznościowe. Zwłaszcza dla młodych ludzi stały się podstawową metodą kontaktu z innymi i źródłem informacji. Czy poprzez media społecznościowe, zwłaszcza przy pomocy celebrytów i influencerów, można walczyć z paleniem?
Papieros symbolem
– Na pewno nie jest to zadanie łatwe w sytuacji zakorzenionego w społeczeństwie szkodliwego stereotypu, w którym papieros jest symbolem dorosłości i niezależności – ocenia Andrzej Sadowski. – Zazwyczaj jest tak, że osoby dokonujące właściwych wyborów śledzą poczynania celebrytów kojarzących się ze zdrowym trybem życia. A ci, którzy sami o siebie nie dbają, szukają wzorców u osób znanych również nieprzywiązujących wagi do dbania o swoją kondycję – zauważa prof. Piotr Kuna.
Nie oznacza to jednak, że w młodym pokoleniu nic się nie zmienia. – Widzę w mediach społecznościowych wiele powstających spontanicznie grup antynikotynowych, których członkowie są bardzo wrogo nastawieni do palenia. Myślę, że właśnie takie prozdrowotne zachowania powinniśmy wspierać, na przykład poprzez organizacje pozarządowe – przekonuje prof. Andrzej Fal. Pod tym względem wiele pozostało jeszcze do zrobienia w naszym kraju. – Brakuje nam dobrej edukacji zdrowotnej, wyjaśniającej w przystępny sposób skutki niewłaściwego trybu życia, w tym palenia papierosów. Taką naukę powinniśmy zaczynać jak najwcześniej, już na etapie przedszkolnym. Na razie dominują dość przypadkowe zajęcia dla dzieci i młodzieży, tymczasem potrzebujemy profesjonalnego programu realizowanego od najmłodszych lat – apeluje prof. Piotr Kuna.
Doświadczenia wielu krajów pokazują, że walka z paleniem wymaga przede wszystkim wytrwałości, koordynacji różnych instytucji i systemowego podejścia. Nie istnieje jedna cudowna metoda, dzięki której liczbę uzależnionych można szybko i trwale zredukować. Papierosy muszą być drogie i trudno dostępne, ich opakowania powinny zniechęcać do konsumpcji, ale to wciąż metody niewystarczające. Trzeba edukować młode pokolenie, zachęcać do prozdrowotnych zachowań, a równocześnie działać wielotorowo.
Naiwne jest założenie, że samo straszenie palących chorobami wystarczy do zerwania z nałogiem. Już samo ograniczenie liczby wypalanych dziennie papierosów czy korzystanie z produktów o mniejszej szkodliwości trzeba traktować jako sukces. Do uzależnienia droga jest bowiem prosta i krótka, ale do wyjścia z nałogu długa i kręta.
***
Uczestnicy debaty POLITYKI:
Prof. dr hab. n. med. Andrzej Fal, prezes Polskiego Towarzystwa Zdrowia Publicznego, specjalista chorób wewnętrznych, alergolog, specjalista z zakresu zdrowia publicznego, kierownik Kliniki Alergologii, Chorób Płuc i Chorób Wewnętrznych Centralnego Szpitala Klinicznego MSWiA. Od wielu lat związany z Akademią Medyczną we Wrocławiu.
Prof. dr hab. n. med. Piotr Kuna, pulmonolog, alergolog. Kierownik Kliniki Chorób Wewnętrznych, Astmy i Alergii na Uniwersytecie Medycznym w Łodzi. Wieloletni dyrektor Uniwersyteckiego Szpitala Klinicznego nr 1 im. Norberta Barlickiego w Łodzi. Laureat grantu Komisji Europejskiej Innovative Medicines Initiative.
Andrzej Sadowski, prezydent Centrum im. Adama Smitha, przewodniczący rady fundacji „Razem w chorobie”, członek rady naukowej PZU Zdrowie.