O tym, dlaczego drobne ziarnka kometarnego pyłu wyciągają z domów tysiące ludzi, rozmawiamy z Karolem Wójcickim, pasjonatem nocnego nieba, popularyzatorem nauki i astronomii, twórcą największego polskiego fanpage’a poświęconego astronomii – „Z głową w gwiazdach”.
ANNA S. KOWALSKA: – Dlaczego warto spojrzeć w niebo nocą z 12 na 13 sierpnia?
KAROL WÓJCICKI: – Bo będziemy mieli do czynienia – jak co roku – z maksimum roju Perseidów, który popularnie nazywamy „nocą spadających gwiazd”. To w zasadzie od kilku lat nie tylko zjawisko astronomiczne, ale też społeczny fenomen. Jak mało które sprawia, że ludzie – nie tylko w Polsce, ale i na całej półkuli północnej – masowo wychodzą z domów i spoglądają w stronę nieba, wypatrując spadających gwiazd, fachowo nazywanych meteorami. Nic dziwnego – w nocy z niedzieli na poniedziałek będziemy mogli zobaczyć nawet ok. 100–110 takich zjawisk na godzinę.
Nam się wydaje, że spadają gwiazdy, a tymczasem ani nie są to gwiazdy, ani nie spadają… Co właściwie takiego możemy obserwować?
To prawda. Ten efekt, który nazywamy „spadającą gwiazdą”, ze spadającą gwiazdą ma tylko to wspólnego, że na pierwszy rzut oka wygląda jak gwiazda oderwana od sfery niebieskiej i szybująca gdzieś w stronę Ziemi. W rzeczywistości te obiekty są dużo mniejsze od prawdziwych gwiazd – mających przecież olbrzymie, wręcz… kosmiczne rozmiary. Meteory to tak naprawdę zjawiska, które tworzą się w górnych partiach atmosfery, gdy wtargną do nich małe drobinki pyłu, nazywane przez nas meteoroidami.
Czytaj także: Tak widzimy Wszechświat: kilka słów o kosmologii obserwacyjnej
Meteoroidy są często pochodzenia kometarnego – komety przelatujące w pobliżu Ziemi pozostawiają chmury takich drobinek i gdy zwiększona ich ilość wpada do atmosfery, mamy do czynienia właśnie z rojami meteorów. Te drobinki do górnych partii atmosfery wpadają z olbrzymimi prędkościami, dochodzącymi nawet do 70 km/s, i wskutek dużej siły tarcia o powietrze, która powstaje przy takiej prędkości, te drobiny się rozgrzewają, ulegają spaleniu, a powstała w tym procesie temperatura pobudza gazy do świecenia. I my to widzimy właśnie jako taki krótki, szybki błysk na niebie. A im bliżej maksimum, czyli im bliżej Ziemia znajduje się fizycznie w centrum tej chmury cząstek pozostawionych przez kometę, tym więcej takich zjawisk możemy oglądać.
Czyta także: Mgławica Tarantula – kolebka gigantów
A skąd ten „gwiezdny pył”? Czym są chmury meteoroidów, jak powstają?
Roje meteorów mają swoją genezę w kometach przelatujących w pobliżu Ziemi, a w zasadzie przelatujących nawet po orbitach przecinających orbitę Ziemi. Takie komety, czyli lodowe ciała niebieskie pochodzące z zewnętrznych rejonów Układu Słonecznego, przelatując w miarę blisko Słońca, zaczynają się rozgrzewać na skutek ciepła słonecznego. Podnoszenie temperatury stałej komety sprawia, że zaczyna ona sublimować, tzn. ze stanu stałego zamienia się w gaz – i ten gaz podnoszący się z komety podrywa również duże ilości pyłu, który na komecie zalega. Kometa po prostu ten pył wyrzuca za sobą w Kosmos, tworząc długie szlaki obfite w drobny, nie większy od ziarenek piachu pył. Warkocz komety pozostaje na trasie jej przelotu i jeśli jej orbita przecina się z orbitą Ziemi, Ziemia przechodzi przez strumień tych drobinek i jest nimi bombardowana. I to właśnie są roje meteorów.
Na przykład Perseidy.
Roje meteorów mają różne nazwy, pochodzące od łacińskiej nazwy gwiazdozbioru, z którego meteory zdają się wylatywać. W przypadku Perseidów mamy do czynienia z gwiazdozbiorem Perseusza. Orbita tej komety i trajektoria Ziemi tak się ustawiają w przestrzeni kosmicznej, że mamy wrażenie, jakby te cząsteczki rozchodziły się promieniście właśnie od strony konstelacji Perseusza.
Nie zawsze jednak jest to takie oczywiste, bo mamy Perseidy od Perseusza, Leonidy od Leo, czyli Lwa, Geminidy z Bliźniąt (Gemini), ale mamy też np. Kwadrantydy, a na niebie próżno szukać gwiazdozbioru Kwadrantów. Próżno szukać dzisiaj, ale na początku XX w., kiedy ten rój został opisany, taka konstelacja na niebie istniała. Po reformie gwiazdozbiorów nocnego nieba z 1928 r. ten gwiazdozbiór został z listy konstelacji wykreślony, ale ślad po nim pozostał właśnie w roju Kwadrantydów, który – co ciekawe – jest największym rojem meteorów w ciągu całego roku.
Oczywiście to Perseidy są najbardziej znane, bo towarzyszą nam latem, kiedy jest ciepło i noce są niezbyt wymagające dla obserwatorów. Najwięcej spadających gwiazd, meteorów możemy jednak obserwować w roju Kwadrantydów – w nocy z 3 na 4 stycznia.
Czytaj także: Niezmienny, piękny i upiorny. Wszechświat wszechstronnie opisany
Skoro te Perseidy i Kwadrantydy są takie maleńkie, to jak to jest możliwe, że możemy je podziwiać gołym okiem?
Prawda jest taka, że my ich w ogóle nie widzimy. To przecież nie większe od ziarnka piasku drobinki, które wchodzą w górne partie atmosfery i zaczynają się spalać na wysokości 90 km! Nie obserwujemy obiektu, ale zjawisko żarzenia się gazu w atmosferze po przelocie takiej drobiny. Samego meteoroidu nie jesteśmy w stanie zobaczyć, tylko efekt jego przelotu.
A czy na sierpniowym niebie możemy nieuzbrojonym okiem zaobserwować jeszcze jakieś inne obiekty?
Ktoś, kto zaczyna swoją przygodę związaną z obserwacjami nieba, może poza Perseidami wypatrzeć planety. Przede wszystkim Marsa, który jest chyba najprostszy w tym towarzystwie do rozpoznania, bo wygląda jak najjaśniejsza, czerwona gwiazda niziutko nad południowym horyzontem. W Polsce jego obserwacje są utrudnione ze względu na niskie położenie nad horyzontem, ale w pogodną noc, jeśli wysokie budynki nie będą nam zasłaniały widoku, powinniśmy bez trudu tę jasną kropkę dostrzec.
Nad południowo-zachodnim horyzontem w pierwszej połowie nocy widać jeszcze Jowisza i gdzieś pomiędzy Jowiszem a Marsem, słabiej widoczny, skrywa się Saturn. Niektóre planety świecą blaskiem trochę silniejszym, inne słabszym, ale wszystkie mają jedną wspólną cechę, która pozwala odróżnić je od zwykłych gwiazd: gwiazdy na niebie migoczą, natomiast planety tego nie robią. Planety świecą blaskiem stałym, niezmiennym i często właśnie silniejszym od gwiazd.
I jeszcze jedna rzecz, na którą warto teraz zwrócić uwagę, to niewątpliwie licznie przelatujące nad naszymi głowami sztuczne satelity. Między gwiazdami można zauważyć obiekty, które co prawda wyglądają jak gwiazdy, ale powoli, w ciągu kilku minut, przemieszczają się na tle innych. Wśród sztucznych satelitów największym jest Międzynarodowa Stacja Kosmiczna, której okres dobrej widoczności skończył się akurat kilka dni temu, ale za kilkadziesiąt kolejnych z powrotem pojawi się na wrześniowym już niebie.
Czytaj także: Jak znaleźć pięć planet i nie zwariować
Jakieś rady dla oglądających? Czy coś nam w tym roku może przeszkodzić w podziwianiu Perseidów?
Chyba tylko sen albo ewentualnie chmury. Ja bym się jednak tym bardzo nie przejmował – ze snem możemy sobie poradzić kubkiem kawy, na chmury nie mamy żadnego wpływu, więc nimi przejmować się w ogóle nie należy. Natomiast wszystko inne nam sprzyja! W tym roku mamy tak naprawdę najlepsze warunki do obserwowania Perseidów od wielu lat. Z dwóch powodów.
Po pierwsze, wystąpią w okolicy nowiu Księżyca, więc jego blask w ogóle nam nie będzie przeszkadzał w obserwacjach. Po drugie, w tym roku – inaczej niż w poprzednich latach – spodziewamy się, że maksimum roju wystąpi między godz. 22 w niedzielę a 10 rano w poniedziałek, więc w czasie, kiedy w Polsce będzie panowała noc. Trudno o lepsze warunki.
Jedyne, o co musimy jeszcze zadbać, to żeby uciec od świateł, z dala od miasta, najlepiej na jakąś otwartą łąkę, z dala od zbiorników wodnych, gdzie mogłyby nas pogryźć komary. Warto zapewnić sobie pozycję leżącą lub półleżącą, bo długie spoglądanie w górę może nas szybko przyprawić o ból karku. No i wystarczy uzbroić się w cierpliwość, bo meteory nie pojawią się od razu. I gwarantuję, że jeśli nie będziemy spoglądali co chwila na telefon komórkowy, przez co będziemy psuli sobie adaptację wzroku do ciemności, to czeka nas – zwłaszcza w drugiej połowie nocy – naprawdę niezwykły spektakl.
Czytaj także: Ikar wyłonił się z otchłani. Najdalsza gwiezdna obserwacja w historii
Dlaczego akurat oglądanie meteorów wydaje się ludziom takie romantyczne?
Bladego pojęcia nie mam! Wiem tylko, że widok jest naprawdę niezwykły i przynosi mnóstwo zaskoczeń. Nie jest wyreżyserowany, zaplanowany od a do z. W przypadku deszczu meteorów to, czego możemy się spodziewać, pozostaje tajemnicą do samego końca. Ile pojawi się ich na niebie? Jakiej jasności, w której części nieba? Czy będą między nimi duże odstępy czasu czy może będą pojawiały się po kilka jednocześnie? Czy pojawią się tzw. bolidy, czyli spadające gwiazdy, których rozbłyski mogą być tak jasne, że w środku nocy na chwilę stanie się dzień? Mnóstwo w tym atrakcyjności, która potrafi zaskoczyć, i myślę, że to jest jeden z powodów, dla których ludzie patrzą tej nocy w niebo.
A życzenia – spełniają się?
Podobno tak, choć naukowcy jeszcze tego nie potwierdzili. Warto jednak być czujnym! Każdego do tego zachęcam.
ROZMAWIAŁA ANNA S. KOWALSKA
Czytaj więcej: Co, jeśli nie jesteśmy sami w Kosmosie?