Kraj wszystkich śmierci
Recenzja książki: Wojciech Tochman, „Pianie kogutów, płacz psów”
To trzecia książka Wojciecha Tochmana poświęcona w dużym stopniu ludobójstwu: po relacji o życiu w Bośni i w Rwandzie przyszła kolej na Kambodżę. Autor pokazuje, czego Khmerzy bali się za Pol Pota i czego lękają się teraz. Okaleczona pamięć, nierozliczona przeszłość rzucają długi cień na dzisiejsze życie: publikacje po angielsku, pisane dla turystów, mówią więcej o przeszłości niż to, co publikuje się po khmersku. Ludobójstwo to albo odległe wspomnienie, albo ważny filar turystyki, zawsze traumę z nim związaną skrupulatnie się ukrywa. Najważniejsze w tych reportażach jest to, co Khmerzy spychają na margines: wspomnienia dawnych ofiar, poszukiwanie katów, bo dzisiaj nikt nie chce przyznać się, że stał po stronie reżimu. Jak zwykle jednak Tochman zabiera głos za swoich bohaterów: opowiada w imieniu ludzi z chorobami psychicznymi. Dba o to, by nikogo nie piętnować, bo jego bohaterowie żyją w klatkach, komórkach, chlewikach. Przykuci łańcuchami na oczach wyczekujących ich śmierci bliskich i sąsiadów, nigdy nie obronią się sami. Warunki ich życia, zdaje się mówić autor, to konsekwencja nieprzepracowanej pamięci, spadek po okrucieństwie reżimu. Po raz kolejny Tochman sięga po najcięższe tematy: masowej śmierci, nienawiści, narodowego rozdarcia, wychodzenia z traumy. I po raz kolejny widzimy, że taki zestaw wymaga mistrzostwa, którego tutaj brakuje, że warsztat sprawnego reportera nie zawsze jest w stanie udźwignąć taki ciężar.
Wojciech Tochman, Pianie kogutów, płacz psów, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2019, s. 219