Ludzie kultury układają nowy kanon lektur

To lista (a raczej wiele list) szeroka, nieoczywista, wydobywająca to, co rzeczywiście w polskiej literaturze ważne, przygotowana przez znanych ludzi kultury.

W POLITYCE 43/2018 opublikowaliśmy „100 książek na stulecie” – wybraliśmy je spośród licznych propozycji ludzi kultury. Co powinno się znaleźć w kanonie polskich lektur obowiązkowych? Prezentujemy wszystkie zgłoszenia wraz z komentarzami, zachęcając do nowej rozmowy o rodzimej literaturze.

Zgłoszenia przesłali: Marek Bieńczyk, Wojciech Bonowicz, prof. Grażyna Borkowska, Stefan Chwin, Jacek Dehnel, Tomasz Fiałkowski, prof. Ryszard Koziołek, Hanna Krall, dr hab. Iwona Kurz, prof. Adam Lipszyc, Renata Lis, Zbigniew Machej, prof. Andrzej Mencwel, prof. Anna Nasiłowska, prof. Tadeusz Sławek, Mariusz Szczygieł, prof. Małgorzata Szpakowska, prof. Piotr Śliwiński.

***

Marek Bieńczyk

1. Aleksander Wat, JA z jednej trony i Ja z drugiej strony mego mopsożelaznego piecyka (1919)
2. Bolesław Leśmian, Łąka (1920)
3. Stanisław Ignacy Witkiewicz, Nienasycenie (1930)
4. Maria Dąbrowska, Noce i dnie (1931–34)
5. Jarosław Iwaszkiewicz, Brzezina, Panny z Wilka, Matka Joanna od Aniołów i inne opowiadania (1932)
6. Michał Choromański, Zazdrość i medycyna (1933)
7. Bruno Schulz, Sklepy cynamonowe (1933), Sanatorium pod Klepsydrą (1937)
8. Stanisław Ignacy Witkiewicz, Szewcy (1934)
9. Zofia Nałkowska, Granica (1935)
10. Czesław Miłosz, Trzy zimy (1936)
11. Witold Gombrowicz, Ferdydurke (1937)
12. Krzysztof Kamil Baczyński, wiersze wybrane (1942)
13. Tadeusz Borowski, Pożegnanie z Marią (1947)
14. Tadeusz Różewicz, Niepokój (1947)
15. Stanisław Grochowiak, Rozbieranie do snu (1958)
16. Tadeusz Konwicki, Dziura w niebie (1959)
17. Leopold Tyrmand, Zły (1956)
18. Tadeusz Różewicz, Kartoteka (1961)
19. Witold Gombrowicz, Operetka (1966)
20. Miron Białoszewski, Pamiętnik z powstania warszawskiego (1970)
21. Miron Białoszewski, Szumy, zlepy, ciągi (1976)
22. Aleksander Wat, Mój wiek (1977)
23. Jarosław Iwaszkiewicz, Mapa pogody (1977) i Muzyka nocą (1980)

Wojciech Bonowicz

1. Bolesław Leśmian, Łąka (1920)
2. Bruno Schulz, Sklepy cynamonowe (1933)
3. Bruno Schulz, Sanatorium pod Klepsydrą (1937)
4. Witold Gombrowicz, Ferdydurke (1937)
5. Czesław Miłosz, Ocalenie (1945)
6. Stanisław Jerzy Lec, Myśli nieuczesane (1957)
7. Andrzej Bursa, Wiersze (1958)
8. Leo Lipski, Piotruś (1960)
9. Wisława Szymborska, Sól (1962)
10. Stanisław Czycz, Nim zajdzie księżyc (1968) (zamiennie z: Ajol i Laor)
11. Tadeusz Różewicz, Twarz trzecia (1968)
12. Aleksander Wat, Ciemne świecidło (1968)
13. Witold Gombrowicz, Dzienniki (1969)
14. Miron Białoszewski, Pamiętnik z powstania warszawskiego (1970)
15. Anna Świrszczyńska, Jestem baba (1972)
16. Kornel Filipowicz, Krajobraz, który przeżył śmierć (1986)
17. Leszek Kołakowski, 13 bajek z królestwa Lailonii dla dużych i małych (1989)
18. Janusz Korczak, Pamiętnik (1996)
19. Wiesław Myśliwski, Widnokrąg (1996)
20. Krystyna Miłobędzka, Po krzyku (2004)

Grażyna Borkowska

1. Bolesław Leśmian, Łąka (1920)
2. Karol Irzykowski, Walka o treść (1929)
3. Stanisława Przybyszewska, Sprawa Dantona (1929)
4. Tadeusz Boy Żeleński, Piekło kobiet (1930)
5. Tadeusz Boy Żeleński, Brązownicy (1930)
6. Jarosław Iwaszkiewicz, Panny z Wilka, Brzezina (1932)
7. Jarosław Iwaszkiewicz, Młyn nad Utratą (1934)
8. Bruno Schulz, Sklepy cynamonowe (1934)
9. Zofia Nałkowska, Granica (1935)
10. Bolesław Leśmian, Napój cienisty (1936)
11. Czesław Miłosz, poezje, od Trzech zim (1936) po wiersze ostatnie (2006)
12. Bruno Schulz, Sanatorium pod Klepsydrą (1937)
13. Witold Gombrowicz, Ferdydurke (1937)
14. Zofia Nałkowska, Niecierpliwi, 1939
15. Tadeusz Borowski, opowiadania oświęcimskie (lata 40.)
16. Tadeusz Różewicz, poezje (lata 40.–90.)
17. Wisława Szymborska, Sól (1962)
18. Zbigniew Herbert, Pan Cogito (1974)
19. Wiesław Myśliwski, Kamień na kamieniu (1984)
20. Wojciech Tochman, Jakbyś kamień jadła (2002)
21. Eugeniusz Tkaczyszyn-Dycki, Piosenka o zależnościach i uzależnieniach (2008)
22. Marian Pilot, Pióropusz (2010)

Stefan Chwin

1. Bolesław Leśmian, Łąka (1920)
2. Juliusz Kaden-Bandrowski, Generał Barcz (1923)
3. Stefan Żeromski, Przedwiośnie (1924)
4. Aleksander Wat, Bezrobotny Lucyfer (1926)
5. Stanisław Ignacy Witkiewicz, Nienasycenie (1930)
6. Maria Dąbrowska, Noce i dnie (1931–34)
7. Michał Choromański, Zazdrość i medycyna (1933)
8. Bruno Schulz, Sklepy cynamonowe (1933), Sanatorium pod Klepsydrą (1937)
9. Zofia Nałkowska, Granica (1935)
10. Maria Kuncewiczowa, Cudzoziemka (1936)
11. Czesław Miłosz, Trzy zimy (1936), Rodzinna Europa (1959)
12. Julian Tuwim, Bal w Operze (1936)
13. Józef Wittlin, Sól ziemi (1936)
14. Witold Gombrowicz, Ferdydurke (1937), Ślub (1948), Trans-Atlantyk (1953)
15. Tadeusz Różewicz, Niepokój (1947), Kartoteka (1960), Do piachu (1979)
16. Jarosław Iwaszkiewicz, Opowiadania (1954)
17. Józef Mackiewicz, Droga donikąd (1955)
18. Jerzy Andrzejewski, Ciemności kryją ziemię (1957)
19. Stanisław Grochowiak, Ballada rycerska (1956), Menuet z pogrzebaczem (1978)
20. Stanisław Lem, Solaris (1961)
21. Tadeusz Konwicki, Sennik współczesny (1963)
22. Sławomir Mrożek, Tango (1965)
23. Julian Stryjkowski, Austeria (1966)
24. Tadeusz Nowak, A jak królem, a jak katem będziesz (1968)
25. Wiesław Myśliwski, Pałac (1970)
26. Ryszard Redliński, Konopielka (1973)
27. Zbigniew Herbert, Pan Cogito (1974)
28. Wisława Szymborska, Wołanie do Yeti (1957), Wielka liczba (1976)
29. Janusz Głowacki, Polowanie na karaluchy (1986), Antygona w Nowym Jorku (1992)
30. Olga Tokarczuk, Prawiek i inne czasy (1996)
31. Jarosław Marek Rymkiewicz, Zachód słońca w Milanówku (2002)
32. Krzysztof Kamil Baczyński, poezje
33. Tadeusz Borowski, opowiadania
34. Władysław Broniewski, wiersze
35. Stanisław Jerzy Lec, aforyzmy

Jacek Dehnel

1. Bolesław Leśmian, Łąka (1920)
2. Stanisław Ignacy Witkacy, Pożegnanie jesieni (1927)
3. Bruno Schulz, Sklepy cynamonowe (1933)
4. Julian Tuwim, Bal w operze (1936)
5. Krzysztof Kamil Baczyński, Wiersze wybrane (1942)
6. Czesław Miłosz, Ocalenie (1945)
7. Witold Gombrowicz, Trans-Atlantyk (1953)
8. Zbigniew Herbert, Hermes, pies i gwiazda (1957)
9. Stanisław Grochowiak, Menuet z pogrzebaczem (1958)
10. Jerzy Andrzejewski, Bramy raju (1960)
11. Julian Stryjkowski, Austeria (1966)
12. Miron Białoszewski, Pamiętnik z powstania warszawskiego (1970)
13. Andrzej Szczypiorski, Msza za miasto Arras (1971)
14. Anna Świrszczyńska, Budowałam barykadę (1974)
15. Tadeusz Konwicki, Mała apokalipsa (1979)
16. Wisława Szymborska, Ludzie na moście (1986)
17. Eugeniusz Tkaczyszyn-Dycki, Młodzieniec o wzorowych obyczajach (1994)
18. Stefan Chwin, Hanemann (1995)
19. Olga Tokarczuk, Prawiek i inne czasy (1996)
20. Michał Witkowski, Lubiewo (2004)

Tomasz Fiałkowski

1. Bolesław Leśmian, Łąka (1920)
2. Maria Pawlikowska, Pocałunki (1926)
3. Stanisław Ignacy Witkiewicz, Pożegnanie jesieni (1927)
4. Tadeusz Boy-Żeleński, Znasz-li ten kraj? (1932)
5. Maria Dąbrowska, Noce i dnie (1932–34)
6. Julian Tuwim, Wiersze zebrane (1933)
7. Bruno Schulz, Sklepy cynamonowe (1934)
8. Józef Wittlin, Sól ziemi (1936)
9. Stanisław Vincenz, Na wysokiej połoninie (1936–79)
10. Stanisław Rembek, W polu (1937)
11. Czesław Miłosz, Ocalenie (1945)
12. Zofia Nałkowska, Medaliony (1946)
13. Jarosław Iwaszkiewicz, Nowele włoskie (1947)
14. Witold Gombrowicz, Trans-Atlantyk (1953)
15. Leopold Buczkowski, Czarny potok (1954)
16. Konstanty Ildefons Gałczyński, Wiersze (1956)
17. Jan Józef Szczepański, Buty i inne opowiadania (1956)
18. Miron Białoszewski, Obroty rzeczy (1956)
19. Stefan Themerson, Przygody Pędrka Wyrzutka (1958)
20. Hanna Malewska, Opowieść o siedmiu mędrcach (1959)
21. Gustaw Herling-Grudziński, Skrzydła ołtarza (1960)
22. Leo Lipski, Piotruś (1960)
23. Jerzy Andrzejewski, Bramy raju (1960)
24. Kornel Filipowicz, Pamiętnik antybohatera (1961)
25. Teodor Parnicki, Tylko Beatrycze (1962)
26. Julian Stryjkowski, Austeria (1966)
27. Sławomir Mrożek, Moniza Clavier (1967)
28. Kazimiera Iłłakowiczówna, Trazymeński zając (1968)
29. Aleksander Wat, Ciemne świecidło (1968)
30. Wiktor Woroszylski, Zagłada gatunków (1970)
31. Bogdan Wojdowski, Chleb rzucony umarłym (1971)
32. Włodzimierz Odojewski, Zasypie wszystko, zawieje... (1973)
33. Anna Świrszczyńska, Budowałam barykadę (1974)
34. Zbigniew Herbert, Pan Cogito (1974)
35. Stanisław Lem, Maska (1976)
36. Andrzej Kuśniewicz, Lekcja martwego języka (1977)
37. Tadeusz Nowak, Psalmy wszystkie (1980)
38. Erwin Axer, Ćwiczenia pamięci (1984–2003)
39. Wisława Szymborska, Ludzie na moście (1986)
40. Stanisław Barańczak, Podróż zimowa (1994)
41. Ryszard Krynicki, Magnetyczny punkt (1996)
42. Tadeusz Różewicz, Nożyk profesora (2001)
43. Zygmunt Mycielski, Dziennik i Niby-dziennik (1950–1987, wyd. 1998–2012)
44. Marcin Świetlicki, Muzyka środka (2007)
45. Olga Tokarczuk, Bieguni (2007)
46. Jacek Dehnel, Saturn (2011)
47. Jerzy Pilch, Wiele demonów (2013)
48. Urszula Kozioł, Klangor (2014)
49. Ewa Lipska, Pamięć operacyjna (2017)
50. Jerzy Jarniewicz, Puste noce (2017)

Ryszard Koziołek

1. Bolesław Leśmian, Łąka (1920)
2. Józef Piłsudski, Rok 1863. Odczyt wygłoszony dnia 20 stycznia 1924 r. w Warszawie (1924)
3. Stanisław Ignacy Witkiewicz, Nienasycenie (1930)
4. Bruno Schulz, Sklepy cynamonowe (1933)
5. Jarosław Iwaszkiewicz, Panny z Wilka (1932), Muzyka wieczorem (1980)
6. Maria Dąbrowska, Noce i dnie (1931–34)
7. Tadeusz Borowski, Pożegnanie z Marią (1948)
8. Witold Gombrowicz, Dziennik (1953–56)
9. Teodor Parnicki, Koniec „Zgody Narodów” (1955)
10. Stanisław Jerzy Lec, Myśli nieuczesane (1957)
11. Miron Białoszewski, Obroty rzeczy (1956)
12. Wisława Szymborska, Wołanie do Yeti (1957)
13. Czesław Miłosz, Rodzinna Europa (1959), Gdzie wschodzi słońce i kędy zapada (1975)
14. Bohdan Cywiński, Rodowody niepokornych (1971)
15. Zbigniew Herbert, Pan Cogito (1974)
16. Andrzej Stasiuk, Dukla (1997)
17. Olga Tokarczuk, Dom dzienny, dom nocny (1998)
18. Marek Bieńczyk, Tworki (1999)
19. Jan Tomasz Gross, Sąsiedzi (2000)
20. Dorota Masłowska, Wojna polsko-ruska pod flagą biało-czerwoną (2002)
21. Jerzy Pilch, Moje pierwsze samobójstwo (2006)

Hanna Krall

1. Bruno Schulz, Sklepy cynamonowe (1933)
2. Stanisław Rembek, W polu (1958)
3. Józef Czechowicz, Dzień jak co dzień (1930) i inne zbiory wierszy
4. Józef Mackiewicz, Ponary-Baza (1945)
5. Tadeusz Borowski, Proszę państwa do gazu (1947)
6. Tadeusz Różewicz, Niepokój (1947) i inne zbiory wiersze
7. Gombrowicza Dzienniki (1969)
8. Zbigniew Herbert, Pan Cogito (1974)
9. Miron Białoszewski, Pamiętnik z powstania warszawskiego(1970) i Szumy, zlepy, ciągi (1976)
10. Wiesław Myśliwski, Widnokrąg (1996)
11. Ryszard Kapuściński, Heban (1998)
12. Dorota Masłowska, Między nami dobrze jest (2015), Inni ludzie (2018)

Iwona Kurz

1. Zofia Nałkowska, Dzienniki, t. 3–6 (lata 1918–54), w tym Dzienniki czasu wojny (wyd. 1980–2000)
2. Zuzanna Ginczanka, Mądrość jak rozkosz (1934–44, wyd. 2017)
3. Bolesław Leśmian, Napój cienisty (1936)
4. Witold Gombrowicz, Ferdydurke (1937)
5. Julian Tuwim, Kwiaty polskie (1940–46, wyd. 1949)
6. Tadeusz Borowski, Pożegnanie z Marią (1947, wraz z opowiadaniami z wydań późniejszych)
7. Leopold Buczkowski, Czarny potok (1954)
8. Jarosław Iwaszkiewicz, Opowiadania 1918–53 (1954) i Mapa pogody (1977)
9. Miron Białoszewski, Obroty rzeczy (1956)
10. Anna Świrszczyńska, Jestem baba (1972)
11. Krystyna Miłobędzka, Dom, pokarmy (1975) (albo Zbierane 1960–2005, wyd. 2006)
12. Aleksander Wat, Ciemne świecidło (1968) i Mój wiek. Pamiętnik mówiony (1977)
13. Czesław Miłosz, Ziemia Ulro (1977)
14. Hanna Krall, Zdążyć przed Panem Bogiem (1977)
15. Tadeusz Różewicz, Do piachu (1979)
16. Wiesław Myśliwski, Kamień na kamieniu (1984)
17. Izabela Filipiak, Absolutna amnezja (1995)
18. Maria Janion, Kobiety i duch inności (1996)
19. Jarosław Marek Rymkiewicz, Zachód słońca w Milanówku (2002)
20. Wioletta Grzegorzewska, Guguły (2015)

Adam Lipszyc

1. Bruno Schulz, Sanatorium pod klepsydrą (1937)
2. Leopold Buczkowski, Czarny potok (1954)
3. Teodor Parnicki, Koniec „Zgody narodów” (1955)
4. Julian Stryjkowski, Głosy w ciemności (1956)
5. Leo Lipski, Piotruś (1960)
6. Stanisław Lem, Solaris (1961)
7. Witold Gombrowicz, Kosmos (1965)
8. Aleksander Wat, Ciemne świecidło (1968)
9. Miron Białoszewski, Szumy, zlepy, ciągi (1976)
10. Julian Kornhauser, Hurrrraaa! (1981)
11. Piotr Sommer, Czynnik liryczny (1986)
12. Andrzej Stasiuk, Mury Hebronu (1992)
13. Dorota Masłowska, Wojna polsko-ruska pod flagą biało-czerwoną (2002)
14. Michał Witkowski, Lubiewo (2004)
15. Justyna Bargielska, Obsoletki (2010)

Renata Lis

1. Bruno Jasieński, Pieśń o głodzie (1922)
2. Stefan Żeromski, Przedwiośnie (1924)
3. Stanisław Ignacy Witkiewicz, Pożegnanie jesieni (1927)
4. Jarosław Iwaszkiewicz, Panny z Wilka (1932)
5. Bruno Schulz, Sklepy cynamonowe (1933)
6. Maria Kuncewiczowa, Cudzoziemka (1936)
7. Czesław Miłosz, Trzy zimy (1936)
8. Jarosław Iwaszkiewicz, Spotkania z Szymanowskim (1947)
9. Czesław Miłosz, Traktat moralny (1953)
10. Witold Gombrowicz, Trans-Atlantyk (1953)
11. Witold Gombrowicz, Dziennik 1953–1969 (1957–1992)
12. Jarosław Iwaszkiewicz, Książka o Sycylii (1956)
13. Aleksander Wat, Wiersze (1957)
14. Czesław Miłosz, Rodzinna Europa (1959)
15. Miron Białoszewski, Pamiętnik z powstania warszawskiego (1970)
16. Anna Świrszczyńska, Budowałam barykadę (1974)
17. Hanna Krall, Zdążyć przed Panem Bogiem (1977)
18. Tadeusz Konwicki, Kompleks polski (1977)
19. Aleksander Wat, Mój wiek. Pamiętnik mówiony (1977)
20. Adam Zagajewski, Jechać do Lwowa (1985)
21. Jolanta Brach-Czaina, Szczeliny istnienia (1992)
22. Ryszard Przybylski, Cień jaskółki: esej o myślach Chopina (1995)
23. Maria Janion, Czy będziesz wiedział, co przeżyłeś (1996) – wyjątkowo tekst dyskursywny, a nie literacki – ponieważ będący tematem tej książki problem konstruowania polskiej tożsamości poza paradygmatem nacjonalistycznego, romantycznego mesjanizmu wydaje się podstawowym i wciąż nierozwiązanym problemem polskiej kultury, co czyni tę książkę ponadczasowym metakomentarzem, także do kanonu na 100-lecie.
24. Tadeusz Różewicz, Zawsze fragment (1996)
25. Mariusz Wilk, Wilczy notes (1998)
26. Jarosław Iwaszkiewicz, „Urania” i inne wiersze (2007)
27. Aleksander Wat, Wiersze śródziemnomorskie. Ciemne świecidło (2008)
28. Józef Czapski / Ludwik Hering, Listy (2015–16)
29. Zuzanna Ginczanka, Mądrość jak rozkosz (2017)
30. Barbara Klicka, Nice (2015)
31. Urszula Zajączkowska, minimum (2017)

Oraz dwa tytuły z niewidzialnej (apofatycznej) części kanonu: Karol Szymanowski, „Efebos” – powieść napisana w 1918 r. i nigdy niewydana, której rękopis spłonął w warszawskim mieszkaniu Jarosława Iwaszkiewicza we wrześniu 1939 r. i której jeden rozdział, przełożony na rosyjski przez autora i podarowany rosyjskiemu tancerzowi Borysowi Kochno, odnalazła w latach 80. muzykolożka Teresa Chylińska; polski wkład do klasycznej europejskiej powieści „gejowskiej” pierwszej połowy XX w. (tzn. byłby, gdyby nie historia, a tak mamy w tym miejscu dziurę, której nie da się już wypełnić – dzisiaj pisze się inaczej, inne książki). I Maria Dąbrowska / Anna Kowalska, korespondencja miłosna – unikalna w skali całej polskiej kultury poprzez swój temat, rangę zaangażowanych osób i język, od dawna gotowa do wydania i wciąż niewydana (żeby się w końcu nie spaliła jak „Efebos”!).

Zbigniew Machej

Z polskiej literatury ostatniego stulecia wybieram 101 dzieł, które wydają mi się szczególnie krystaliczne, energiczne, owszem, także smaczne i pożywne, czyli takie, które uznaję za szczególnie wartościowe literacko zarówno jako odrębne utwory artystyczne, jak i elementy pewnego literackiego i poznawczego procesu. Jest to coś w rodzaju mojego osobistego, subiektywnego kanonu polskiej literatury nowoczesnej i ponowoczesnej, kanonu, który nie jest zupełny ani definitywny, nie jest bowiem dogmatyczny i może być korygowany. Kanony bowiem nie są wieczne i każde następne pokolenie – póki jeszcze istnieje jakaś literatura – miałoby literackie kanony wietrzyć, rewidować i aktualizować. Literatura jest bowiem kulturową chimerą w ewolucji.

101 poniższych tytułów w układzie chronologicznym traktuję bardziej jako punkty orientacyjne w mglistej otchłanności własnego nieoczytania i niedoczytania. Zarazem jednak uważam, że w literaturze polskiej ostatniego stulecia jest mnóstwo dzieł zapoznanych i niedocenionych oraz wiele utworów przecenionych i przereklamowanych. Polską literaturę ostatniego stulecia należałoby przeczytać i zinterpretować na nowo. Tymczasem w Polsce obecnie mało kto interesuje się literaturą w bardziej kompleksowy, porównawczy, kognitywny, otwarty na różne warstwy i wiry rzeczywistości sposób.

Niestety, jednym z najbardziej charakterystycznych aspektów dynamiki polskiej kultury w ostatnim 30-leciu jest zanik zainteresowania literaturą piękną. Polacy nie myślą polską literaturą ani o polskiej literaturze. Nie rozmawiają o niej, bo niemal nic nie czytają. Literatura nie jest im potrzebna do życia. Starczą im blogi i Facebook. Pogrążają się w neobarbarzyństwie i wtórnym analfabetyzmie. Może – podobnie jak jednemu z protagonistów „Czterech sekund” Piotrowskiego – Polakom wydaje się, że czytając, zbyt wiele tracą? Może – jak kiedyś suponował pewien poważany profesor z Poznania przy okazji zaniku polskich czasopism literackich – nie czytając, Polacy są w światowej awangardzie?

W marginalizacji literatury w Polsce solidarny front tworzą polska szkoła, polska polityka oraz, oczywiście, media i popkultura. Łączą się z nimi w duchu wyższe uczelnie i sami literaci. Przejawem zaniku znaczenia literatury w życiu Polaków jest zanik czasopism literackich, brak literatury artystycznej w bibliotekach, komercjalizacja rynku książki, popkulturyzacja, festiwalizacja i propagandyzacja kultury oraz – last but not least – brak literackiego kanonu.

Ci ostatni Mohikanie czytelnictwa literatury pięknej, którzy w Polsce są jeszcze skłonni sięgnąć po książkę, w chaosie komercji i postprawdy powinni mieć szansę na bardziej rzetelną informację o tym, które książki są artystycznie i intelektualnie wartościowe, a które nie. Skąd mają taką wiedzę czerpać? Skąd mają wiedzieć, od czego zacząć czytanie, lektura jakich książek jest im potrzebna, aby mogli uznać siebie za ludzi jako tako kulturalnych?

W Polsce od 30 lat nawet najbardziej oczytani i wnikliwi literaturoznawcy unikają tego tematu jak ognia. Nawet oni traktują polską literaturę w obłudny, protekcjonalny i koniunkturalny sposób. Tymczasem bez kanonu nie sposób ludności wychować na człowieka. Nie chodzi o ranking, rating, szarże, hierarchie czy oscylacje kursów. Chodzi o kanon wartości według intelektualnych i estetycznych, a więc literackich kryteriów. Albowiem bez kanonu nie sposób umysłowo dojrzeć i rozpoznać rzeczywistość. Bez kanonu nie sposób zorientować się w świecie wokół siebie. Kanon jest busolą i drogowskazem. Społeczeństwo bez kanonu jest szczególnie podatne na manipulacje populizmu i jad toksycznych ideologii. Bez kanonu nie wiadomo, gdzie leży prawda, co to jest piękno, co dobro, a co miłość. Bez kanonu brnie się na oślep w chaosie. Bez kanonu nie sposób zrozumieć, co to znaczy być wolnym człowiekiem, co to jest ludzka kondycja i ludzka godność. Bez kanonu nie zna się właściwej miary i proporcji. Bez kanonu nie wiadomo, gdzie jest złoty środek. Bez kanonu prezydenci i premierzy nie wiedzą, co mają czytać w zaciszu swoich gabinetów. Bez kanonu posłowie nie wiedzą, co mają sobie kupić w księgarni Czytelnika na Wiejskiej. Bez kanonu kapłani nie wiedzą, co mają głosić od ołtarza. Bez kanonu rodzice nie wiedzą, co mają czytać swoim dzieciom na dobranoc.

Bez kanonu, moja luba, nie wiesz, co to kindersztuba. Bez kanonu nie ma więzi, sieci i networku. Bez kanonu nie ma duchowej wspólnoty i otwartego, duchowego kościoła. Bez kanonu nie można podnieść się z kolan i z ruiny. Bez kanonu nie ma radości czytania ani dumy z odzyskanego śmietnika. Bez kanonu nie ma warstwy średniej i arystokracji. Bez kanonu nie ma tradycji ani przyszłości. Bez kanonu nie sposób być twórczym, krytycznym, oryginalnym i alternatywnym. Bez kanonu nie sposób zostać przeklętym, wyklętym, błogosławionym i świętym. Bez kanonu nie ma ewangelii i apokalipsy. Bez kanonu nie można kwestionować kanonu.

Kanon jest jak kręgosłup. Bez niego trudno stanąć samodzielnie na nogach, zrobić krok do przodu i wybić się na oświeconą, nieegoistyczną niepodległość. Polacy, porozumcie się wreszcie w sprawie kanonu swojej literatury. Przeczytajcie sobie wreszcie „Kanon zachodniej literatury” Leopolda Blooma i zastanówcie się nad swoim. Wyjdzie to Wam na zdrowie. A wszyscy wiemy, że nic nad zdrowie ani lepszego, ani droższego. Powodzenia!

1. Stefan Grabiński, Demon ruchu (1919)
2. Bolesław Leśmian, Łąka (1920)
3. Józef Wittlin, Hymny (1920)
4. Juliusz Kaden-Bandrowski, Generał Barcz (1923)
5. Karol Irzykowski, Dziesiąta muza ( 1924)
6. Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Pocałunki (1926)
7. Stanisław Ignacy Witkiewicz, Nienasycenie 1930)
8. Julian Przyboś, Sponad (1930)
9. Józef Czechowicz, Ballada z tamtej strony (1932)
10. Leopold Staff, Wysokie drzewa (1932)
11. Michał Choromański, Zazdrość i medycyna (1933)
12. Józef Wittlin, Sól ziemi (1936)
13. Tadeusz Peiper, Poematy (1935)
14. Zuzanna Ginczanka, O centaurach (1936)
15. Julian Tuwim, Bal w Operze (1936)
16. Bruno Schulz, Sanatorium pod Klepsydrą (1937)
17. Wacław Berent, Diogenes w kontuszu (1937)
18. Witold Gombrowicz, Ferdydurke (1937)
19. Jan Brzechwa, Tańcowała igła z nitką (1938)
20. Julian Przyboś, Równanie serca (1938)
21. Julian Tuwim, Lokomotywa (1938)
22. Bolesław Miciński, Podróże do piekieł i inne eseje (1940)
23. Czesław Miłosz, Ocalenie (1945)
24. Zofia Nałkowska, Medaliony (1946)
25. Krzysztof Kamil Baczyński, Śpiew z pożogi (1947)
26. Tadeusz Różewicz, Niepokój (1947)
27. Tadeusz Borowski, U nas w Auschwitzu i inne opowiadania (1948)
28. Konstanty Ildefons Gałczyński, Teatrzyk Zielona Gęś (od 1946)
29. Gustaw Herling-Grudziński, Inny świat (1951)
30. Witold Gombrowicz, Transatlantyk (1953)
31. Czesław Miłosz, Zniewolony umysł (1953)
32. Jan Brzechwa, Brzechwa dzieciom (1953)
33. Leopold Buczkowski, Czarny potok (1954)
34. Leopold Tyrmand, Dziennik (1954)
35. Witold Gombrowicz, Dzienniki (1953–1966)
36. Adam Ważyk, Poemat dla dorosłych (1955)
37. Miron Białoszewski, Obroty rzeczy (1956)
38. Leopold Buczkowski, Dorycki krużganek (1956)
39. Stanisław Jerzy Lec, Myśli nieuczesane, (1957)
40. Zbigniew Herbert, Hermes, pies i gwiazda (1957)
41. Marek Hłasko, Cmentarze (1958)
42. Stefan Themerson, Wykład profesora Mmaa (1958)
43. Leo Lipski, Piotruś (1960)
44. Jerzy Stempowski, Eseje dla Kassandry (1961)
45. Stanisław Lem, Solaris (1961)
46. Jeremi Przybora, Piosenki z Kabaretu Starszych Panów (lata 60.)
47. Teodor Parnicki, Tylko Beatrycze (1962)
48. Józef Wittlin, Orfeusz w piekle XX wieku (1963)
49. Tadeusz Konwicki, Sennik współczesny (1963)
50. Stanisław Lem, Dzienniki gwiazdowe (1966)
51. Stanisław Swen Czachorowski, Summa strony sonetu (1967)
52. Aleksander Wat, Ciemne świecidło (1968)
53. Jacek Bocheński, Nazo poeta (1969)
54. Edward Stachura, Cała jaskrawość (1969)
55. Miron Białoszewski, Pamiętnik z powstania warszawskiego (1970)
56. Rafał Wojaczek, Inna bajka (1970)
57. Michał Choromański, Kotły Beethovenowskie (1970)
58. Stanisław Barańczak, Jednym tchem (1970)
59. Tadeusz Nowak, Psalmy (1971)
60. Leszek Kołakowski, Obecność mitu (1972)
61. Julian Kornhauser, W fabrykach udajemy smutnych rewolucjonistów (1973)
62. Edward Redliński, Awans (1973)
63. Zbigniew Herbert, Pan Cogito (1974)
64. Jan Józef Szczepański, Przed nieznanym trybunałem (1975)
65. Mieczysław Piotrowski, Cztery sekundy (1976)
66. Tadeusz Konwicki, Kalendarz i klepsydra (1976)
67. Tadeusz Nowak, Półbaśnie (1976)
68. Hanna Krall, Zdążyć przed Panem Bogiem (1977)
69. Stanisław Czycz, Pawana (1977)
70. Czesław Miłosz, Ziemia Ulro (1977)
71. Ryszard Kapuściński, Cesarz (1978)
72. Leopold Buczkowski, Kamień w pieluszkach (1978)
73. Adam Zagajewski, List. Oda do wielości (1983)
74. Witold Wirpsza, Liturgia (1985)
75. Adam Zagajewski, Solidarność i samotność (1986)
76. Paweł Huelle, Weiser Dawidek (1987)
77. Piotr Sommer, Czynnik liryczny i inne wiersze (1988)
78. Adolf Rudnicki, Sto lat temu umarł Dostojewski (1989)
79. Jarosław Marek Rymkiewicz, Żmut (1991)
80. Zbigniew Herbert, Martwa natura z wędzidłem (1992)
81. Andrzej Sosnowski, Życie na Korei (1992)
82. Stanisław Barańczak, Podróż zimowa (1994)
83. Andrzej Sosnowski, Nouvelles impressions d′Amerique (1994)
84. Bohdan Zadura, Cisza (1994)
85. Ryszard Przybylski, Cień jaskółki. Esej o myślach Chopina (1995)
86. Kornel Filipowicz, Rzadki motyl (1995)
87. Wisława Szymborska, Widok z ziarnkiem piasku (1996)
88. Zbigniew Kruszyński, Szkice historyczne (1996)
89. Andrzej Stasiuk, Dukla (1997)
90. Jerzy Pilch, Tysiąc spokojnych miast (1997)
91. Olga Tokarczuk, Dom dzienny, dom nocny (1998)
92. Tadeusz Różewicz, zawsze fragment * recycling (1998)
93. Adam Wiedemann, Sęk pies brew (1998)
94. Tymoteusz Karpowicz, Słoje zadrzewne (1999)
95. Jerzy Ficowski, Wszystko to, czego nie wiem (1999)
96. Jarosław Marek Rymkiewicz, Leśmian. Encyklopedia (2001)
97. Witold Wirpsza, Cząstkowa próba o człowieku i inne wiersze (2005)
98. Dorota Masłowska, Paw królowej (2005)
99. Eugeniusz Tkaczyszyn-Dycki, Oddam wiersze w dobre ręce (2010)
100. Marian Pilot, Pióropusz (2010)
101. Kacper Bartczak, Wiersze organiczne (2015)

Andrzej Mencwel

1. Andrzej Strug, Pokolenie Marka Świdy (1925)
2. Maria Dąbrowska, Ludzie stamtąd (1926)
3. Władysław Broniewski, Troska i pieśń (1932)
4. Leon Kruczkowski, Kordian i cham (1932)
5. Józef Wittlin, Sól ziemi (1936)
6. Stanisław Rembek, W polu (1937)
7. Julian Tuwim, Bal w operze (1936)
8. Julian Przyboś, Równanie serca (1938)
9. Janusz Korczak, Pamiętnik (1942, wyd. 1958)
10. Kazimierz Wyka, Życie na niby (1942–45, wyd. 1957)
11. Teodor Parnicki, Srebrne orły (1944)
12. Leopold Buczkowski, Czarny potok (1946, wyd. 1954)
13. Tadeusz Różewicz, Niepokój (1947)
14. Jerzy Andrzejewski, Popiół i diament (1948)
15. Stanisław Grochowiak, Rozbieranie do snu (1959)
16. Bogdan Wojdowski, Chleb rzucony umarłym (1971)
17. Włodzimierz Odojewski, Zasypie wszystko, zawieje, (1964–67, wyd. 1973)
18. Jan Strzelecki, Próby świadectwa (1971)
19. Edward Redliński, Konopielka (1973)
20. Jerzy Krzysztoń, Wielbłąd na stepie (1978)
21. Igor Newerly, Zostało z uczty bogów (1966–69, wyd. 1986)
22. Wiesław Myśliwski, Kamień na kamieniu (1985)
23. Marian Pilot, Pióropusz (2010)

Anna Nasiłowska

1. Juliusz Kaden Bandrowski, Generał Barcz (1923) – o skomplikowanych motywacjach w polityce, władzy i jej mechanizmach
2. Stefan Żeromski, Przedwiośnie (1924) – jeden z utworów o idealistach, marzeniach i rozczarowaniu realnością, powieść dodała do imaginarium „szklane domy”
3. Józef Wittlin, Sól ziemi (1936) – jeden z dowodów, że doświadczenie I wojny światowej było zauważone i istotne
4. Witold Gombrowicz, Ferdydurke (1937) – nieśmiertelny traktat o uwięzieniu w formie, przy tej okazji cudowna satyra na szkolne stereotypy
5. Zofia Nałkowska, Medaliony (1946) – podobnie jak opowiadania Borowskiego jeden z traktatów o ludzkiej naturze, okrucieństwie i cierpieniu
6. Jan Józef Szczepański, Polska jesień (1955) – książka o Wrześniu 1939, daleka od stereotypów
7. Stanisław Lem, Solaris (1961) – za pokazanie niepokoju cywilizacyjnego i lęków
8. Miron Białoszewski, Pamiętnik z powstania warszawskiego (1970) – za obraz codzienności powstania
9. Kazimierz Brandys, Wariacje pocztowe (1972) – za pokazanie ciągłości i zarazem zmiany w historii poprzez styl narracji
10. Hanna Krall, Zdążyć przed panem Bogiem (1977) – za obraz powstania w getcie niezatrzymujący się na szczegółach historii
11. Tadeusz Konwicki, Mała Apokalipsa (1979) – książka ostrzeżenie, napisana w porę, trafiła na swój czas
12. Gustaw Herling-Grudziński, Dziennik pisany nocą (1996) – za odpowiedzialność intelektualisty, który nigdy nie zapomina o zagrożeniach wolności
13. Tadeusz Borowski, opowiadania – utwory, które pokazują, że doświadczenie II wojny zostało przemyślane nie tylko w perspektywie narodowej czy historycznej, ale potraktowane jako wstrząs egzystencjalny, nie do wymazania wraz z powrotem do normalnych relacji społecznych
14. Zygmunt Haupt, opowiadania – za kapryśny styl, nawiązujący do tradycji I Rzeczpospolitej
15. Jarosław Iwaszkiewicz, opowiadania – za metafizyczne odczucia i głębie
16. Bruno Schulz, całość dzieła literackiego – za język i wyobraźnię
17. Jerzy Stempowski, eseistyka – z powodu europejskości, dalekich horyzontów i stylu

Tadeusz Sławek

1. Bruno Jasieński, But w butonierce (1921)
2. Bruno Schulz, Sklepy cynamonowe (1933)
3. Witkacy, Szewcy (1934, wydane drukiem 1948)
4. Józef Wittlin, Sól ziemi (1936)
5. Zofia Nałkowska, Medaliony (1946)
6. Witold Gombrowicz, Transatlantyk (1953)
7. Zbigniew Herbert, Barbarzyńca w ogrodzie (1962)
8. Sławomir Mrożek, Tango (1964)
9. Bronisław Baczko, Rousseau: samotność i wspólnota (1964)
10. Miron Białoszewski, Szumy, zlepy, ciągi (1976)
11. Ryszard Kapuściński, Cesarz (1978)
12. Józef Tischner, Etyka solidarności (1981)
13. Andrzej Stasiuk, Dukla (1997)
14. Tadeusz Różewicz, Matka odchodzi (1999)
15. Czesław Miłosz, Druga przestrzeń (2002)
16. Mieczysław Porębski, Polskość jako sytuacja (2002)
17. Barbara Skarga, Kwintet metafizyczny (2005)
18. Ryszard Przybylski, Ogrom zła i odrobina dobra (2006)
19. Jan Sowa, Fantomowe ciało króla. Peryferyjne zmagania z nowoczesną formą (2011)
20. Jacek Podsiadło, Włos Brequeta (2016)

Mariusz Szczygieł

1. Tadeusz Dębicki, Moienzi Nzadi czyli u wrót Konga (1928)
2. Zofia Nałkowska, Medaliony (1946)
3. Jan Parandowski, Alchemia słowa (1951)
4. Andrzej Bobkowski, Szkice piórkiem (1957)
5. Witold Gombrowicz, Dzienniki (1957, 1966)
6. Miron Białoszewski, Pamiętnik z powstania warszawskiego (1970)
7. Anna Świrszczyńska, Budowałam barykadę (1974)
8. Hanna Krall, Zdążyć przed Panem Bogiem (1977)
9. Ryszard Kapuściński, Cesarz (1978)
10. Wiesław Łuka, Nie oświadczam się (1981)
11. Jolanta Brach-Czaina, Szczeliny istnienia (1992)
12. Małgorzata Szejnert, Śród żywych duchów (1992)
13. Gustaw Herling-Grudziński, Dziennik pisany nocą (1996)
14. Wojciech Tochman, Jakbyś kamień jadła (2002)
15. Ryszard Kapuściński, Podróże z Herodotem (2004)
16. Wiesław Myśliwski, Traktat o łuskaniu fasoli (2006)
17. Wojciech Tochman, Wściekły pies (2007)
18. Eustachy Rylski, Po śniadaniu (2009)
19. Dorota Masłowska, Między nami dobrze jest (2015)
20. Włodzimierz Nowak, Niemiec (2015)
21. Hanna Krall, Fantom bólu (2017)

Małgorzata Szpakowska

1. Antoni Słonimski, Kroniki tygodniowe (1927–39)
2. Stanisław Ignacy Witkiewicz, Nienasycenie (1930)
3. Tadeusz Boy-Żeleński, Znasz-li ten kraj? (1932)
4. Bruno Schulz, Sklepy cynamonowe (1933)
5. Witold Gombrowicz, Ferdydurke (1937)
6. Tadeusz Borowski, Pożegnanie z Marią (1947 z późniejszymi rozszerzeniami)
7. Czesław Miłosz, Zniewolony umysł (1953)
8. Witold Gombrowicz, Trans-Atlantyk (1953)
9. Witold Gombrowicz, Dziennik 1953–1966 (1969)
10. Marek Hłasko, Pierwszy krok w chmurach (1956)
11. Kazimierz Wyka, Życie na niby (1957)
12. Leszek Kołakowski, Świadomość religijna i więź kościelna (1965)
13. Stanisław Lem, Głos Pana (1968)
14. Miron Białoszewski, Pamiętnik z powstania warszawskiego (1970)
15. Sławomir Mrożek, Emigranci (1974)
16. Tadeusz Różewicz, Do piachu (1979)
17. Wiesław Myśliwski, Kamień na kamieniu (1984)
18. Ryszard Kapuściński, Heban (1998)

Piotr Śliwiński

1. Jan Lechoń, Karmazynowy poemat (1920)
2. Julian Kaden Bandrowski, Generał Barcz (1923)
3. Stefan Żeromski, Przedwiośnie (1924)
4. Stanisław Ignacy Witkiewicz, Nienasycenie (1930)
5. Bolesław Leśmian, Napój cienisty (1936)
6. Zofia Nałkowska, Granica (1935)
7. Józef Wittlin, Sól ziemi (1936)
8. Julian Tuwim, Bal w operze (1936)
9. Julian Przyboś, Równanie serca (1938)
10. Tadeusz Różewicz, Niepokój (1947), Kartoteka (1960), Płaskorzeźba (1991)
11. Teodor Parnicki, Koniec „Zgody Narodów” (1955)
12. Marek Hłasko, Pierwszy krok w chmurach (1956)
13. Zbigniew Herbert, Struna światła (1956) i inne wiersze
14. Stanisław Lem, Dzienniki gwiazdowe (1957)
15. Wisława Szymborska, Wołanie do Yeti (1957) i inne wiersze
16. Aleksander Wat, Wiersze powojenne (1957)
17. Zbigniew Bieńkowski, Trzy poematy (1959)
18. Jan Kott, Szkice o Szekspirze (1961)
19. Zygmunt Haupt, Pierścień z papieru (1963)
20. Tadeusz Konwicki, Sennik współczesny (1963)
21. Witold Gombrowicz, Dzienniki (1969)
22. Rafał Wojaczek, Sezon (1969)
23. Miron Białoszewski, Pamiętnik z powstania warszawskiego (1970) i poezje
24. Bohdan Cywiński, Rodowody niepokornych (1971)
25. Leszek Kołakowski, Obecność mitu (1972)
26. Anna Świrszczyńska, Jestem baba (1972), Budowałam barykadę (1974)
27. Włodzimierz Odojewski, Zasypie wszystko, zawieje (1973)
28. Czeslaw Miłosz, Ocalenie (1945), Piosenka o porcelanie, Ziemia Ulro (1977)
29. Ryszard Kapuściński, Cesarz (1978)
30. Bolesław Miciński, Podróże do piekieł (1979)
31. Stanisław Barańczak, Tryptyk z betonu, zmęczenia i śniegu (1980)
32. Jarosław Iwaszkiewicz, Muzyka wieczorem (1980)
33. Sławomir Mrożek, Opowiadania (1985)
34. Piotr Sommer, Czynnik liryczny (1988), Dni i noce (2009)
35. Marcin Świetlicki, Schizma (1994)
36. Andrzej Sosnowski, Sezon na Helu (1994)
37. Maria Janion, Czy będziesz wiedział, co przeżyłeś (1996)
38. Andrzej Stasiuk, Dukla (1997)
39. Eugeniusz Tkaczyszyn-Dycki, Liber mortuorum (1997)
40. Magdalena Tulli, W czerwieni (1998)
41. Wojciech Kuczok, Opowieści słychane (2000)
42. Paweł Huelle, Mercedes-Benz (2001)
43. Olga Tokarczuk, Gra na wielu bębenkach (2001)
44. Michał Witkowski, Lubiewo (2004)
45. Dorota Masłowska, Paw królowej (2005)
46. Jerzy Pilch, Moje pierwsze samobójstwo (2006)
47. Justyna Bargielska, Obsoletki (2010)
48. Marcin Wicha, Rzeczy, których nie wrzuciłem (2017)
49. Tadeusz Borowski, opowiadania
50. Halina Poświatowska, poezje
51. Bruno Schulz, opowiadania
52. Maria Jasnorzewska-Pawlikowska, wiersze