Obawy się pojawią, to pewne i w znacznym stopniu zrozumiałe. W Polsce widok żołnierzy z bronią patrolujących miasta wciąż przywołuje obrazy sprzed 40 i więcej lat, gdy żołnierzy używały totalitarne władze do tłumienia wolnościowych wystąpień i obywatelskich ruchów. Hasło „wojsko na ulicach” budzi strach, mimo że Wojsko Polskie cieszy się niezmiennie bardzo wysokim zaufaniem społecznym, a tam, gdzie pojawia się w sytuacjach kryzysowych, wywołuje naturalne odruchy sympatii i wdzięczności. To paradoks, za który „podziękować” musimy naszej historii i tym, którzy nam ją tak ukształtowali.
Wojsko też będzie walczyć z pandemią
Kryzys sprawia, że wojska trzeba było użyć dla wsparcia służb cywilnych, zderzonych nagle z wyzwaniami przewyższającymi ich możliwości. Nie ma co się temu dziwić, siły zbrojne w każdym kraju są przeznaczone do działań antykryzysowych i z racji swojej wysokiej z reguły gotowości, przygotowania i wyszkolenia również w czasie pokoju są nieodzownym narzędziem państwa. Ustawa o powszechnym obowiązku obrony RP stwierdza, że poza obroną niepodległości i suwerenności narodowej siły zbrojne mogą brać udział w zwalczaniu klęsk żywiołowych, likwidacji ich skutków oraz ratowaniu lub ochronie zdrowia i życia ludzkiego itd.
Specyfika wojska sprawia, że jego obecność w terenie, a już zwłaszcza w „cywilnym” otoczeniu wielkich miast, to widok niecodzienny. Umundurowanie, wyposażenie, uzbrojenie, wojskowe pojazdy na ulicach mogą budzić niepokój, że dzieje się coś, co wymyka się władzom cywilnym. Trochę tak jest, po wsparcie armii sięga się bowiem w czasie kryzysu – a z takim niewątpliwie mamy do czynienia. Dlatego nie powinny dziwić złożone właśnie zapowiedzi, że wojska pojawi się więcej dla wsparcia patroli policyjnych. Chodzi głównie o możliwość wysłania większej ich liczby tam, gdzie wbrew zaleceniom władz sanitarnych i obostrzeniom ludzie gromadzą się w grupach większych niż dwie osoby, przemieszczają w celach innych niż bieżące potrzeby lub łamią nakazane reguły izolacji i odstępu. Innymi słowy, stwarzają zwiększone zagrożenie epidemiczne – dla siebie i nas wszystkich.
Dlatego w reakcji na liczne przypadki łamania tych zarządzeń rząd ogłosił dziś wzmocnienie patroli policyjnych żołnierzami wojsk operacyjnych, Żandarmerii Wojskowej i Wojsk Obrony Terytorialnej. Nie trzeba w tym celu wprowadzać stanu nadzwyczajnego, na użycie wojska w czasie pokoju pozwala ustawa o policji – stosowną decyzję na jej podstawie już 18 marca wydał minister obrony. Wtedy nie budziła większych emocji, tak samo jak skierowanie żołnierzy do wsparcia Straży Granicznej czy służb lotniskowych, gdy jeszcze lotniska normalnie działały. Nie wiadomo, czy Mariusz Błaszczak opublikuje nową decyzję i pokaże, gdzie jakie jednostki skieruje, wiele zarządzeń MON nie jest ogłaszanych w dzienniku urzędowym resortu. Jak słychać nieoficjalnie, np. w Warszawie policję będzie wspierać głównie Żandarmeria Wojskowa i to bez długiej broni. Zaangażować ma się też WOT, wojska operacyjne użyte mają być rzadziej. Zresztą część generałów odradzała ponoć politykom w ogóle „wyprowadzanie wojska na ulice”.
Czytaj też: Coraz więcej lekarzy, ratowników i pielęgniarek na kwarantannie
Uprawnienia żołnierzy na ulicach
Żołnierze pojawią się więc w towarzystwie policjantów i samym swym wyglądem będą budzić respekt. Niektórzy mogą mieć długą broń, ale korzystać z niej będą dokładnie na takich zasadach jak policjanci ze swoich pistoletów służbowych. Poznaliśmy dokument wydany wojsku wspierającemu działania Straży Granicznej, opracowany w Dowództwie Generalnym Rodzajów Sił Zbrojnych. Dwustronicowa „karta żołnierza” zawiera to, do czego jest uprawniony żołnierz, gdy udziela pomocy pogranicznikom. Skierowani do patroli na granicy dostali ją w kieszonkowym formacie, do noszenia i zapoznawania się w trakcie służby. Zasady te zapewne będą powielane w przypadku skierowania żołnierzy do wsparcia działań policji w miastach. W zakresie niezbędnym do wykonywania zadań żołnierzom będą przysługiwać takie same uprawnienia – i obowiązki – co funkcjonariuszom.
Żołnierze będą więc mogli legitymować lub w inny sposób ustalać tożsamość osób, dokonywać kontroli osobistej, przeglądać zawartość bagażu. Będą też mogli zatrzymywać osoby stwarzające oczywiste, bezpośrednie zagrożenie dla życia, zdrowia lub mienia. Przy czym zatrzymanie będzie uzasadnione tylko wówczas, gdy inne środki – np. ustne wezwanie – okażą się bezcelowe lub nieskuteczne. Żołnierze uzyskają prawo użycia środków przymusu bezpośredniego na zasadach identycznych co policjanci – a więc w sposób proporcjonalny i wyrządzający możliwie najmniejszą szkodę, po uprzednim wezwaniu osoby do podporządkowania się poleceniom i zachowania zgodnego z prawem. Katalog tych środków ujęty w „karcie żołnierza” jest krótszy niż w ustawie o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej, która opisuje działania policji i cywilnych służb mundurowych, ale z grubsza biorąc, chodzi o takie same środki i narzędzia – siła fizyczna, kajdanki, siatka obezwładniająca, pałka, nawet paralizator. W praktyce chodzi głównie o zapewnienie przez wojsko „demonstracji siły” i odciążenie policji w najprostszych zadaniach patrolowych – bo przeszkolenie żołnierzy do wykonywania policyjnych procedur i obsługi policyjnego sprzętu w sytuacji pilnej trudno sobie wyobrazić.
Czytaj też: Rząd oszukuje społeczeństwo ws. koronawirusa
Żandarmeria Wojskowa wsparciem dla policji?
Zwraca na to uwagę Artur Dubiel, wykładowca Wyższej Szkoły Bankowej w Chorzowie, były żołnierz i funkcjonariusz. – Chodzi o to, że użycie tych środków bardzo mocno ingeruje w prawa człowieka, a nawet w sytuacji kryzysowej, jaką teraz niewątpliwie mamy, trzeba dbać o to, by wszystko odbywało się zgodnie z prawem – mówi i podkreśla, że do tej pory nie został przecież wprowadzony żaden stan nadzwyczajny i obywatele korzystają z pełni swoich praw, a władze i służby, w tym policja razem z wojskiem na patrolu, muszą je w pełni respektować.
Według Dubiela w związku z tym najlepiej byłoby wykorzystać dla wsparcia policji Żandarmerię Wojskową, która jest odpowiednikiem policji w wojsku i z tej racji przechodzi pełne przeszkolenie. – Żandarmeria jest wykorzystywana na co dzień dla wsparcia policji i ma największe doświadczenie w działaniach w otoczeniu cywilnym, na ulicach miast – mówi Dubiel. Każdy z nas kojarzy przecież charakterystyczne szkarłatne berety i opaski MP żołnierzy, których widać bardzo często – zwłaszcza w Warszawie – gdy pomagają zabezpieczać uroczystości, ważne wizyty, imprezy z udziałem wojska. – Żołnierz skupia się na broni, środki przymusu są dla niego dalekie, podczas gdy żandarmi znają je najlepiej spośród żołnierzy – przekonuje Dubiel.
Lekarz z Bydgoszczy: W walce z wirusem służymy za mięso armatnie
Żołnierz z bronią w ręku
Najwięcej obaw budzi rzecz jasna ewentualność użycia przez żołnierzy broni palnej. Tu regulacje, do których mamy dostęp, są identyczne co policyjne. Broń wykorzystuje się jako środek ostateczny, gdy zastosowanie środków przymusu okazuje się niewystarczające albo niemożliwe. Strzelać można w ściśle określonych przypadkach – dla odparcia bezpośredniego i bezprawnego zamachu na życie i zdrowie, ważne obiekty, mienie (gdy taki atak stwarza zagrożenie życia lub zdrowia) czy nienaruszalność granicy. Broni można użyć przeciwko uzbrojonemu napastnikowi lub takiemu, który usiłuje broń odebrać, a także w pościgu. Żołnierzy, tak jak policjantów, obowiązuje wezwanie okrzykiem do zachowania zgodnego z prawem lub wykonania polecenia, ponowione okrzykiem „stój, bo strzelam!”, i oddanie strzału ostrzegawczego. Odstąpić od tego można wyłącznie w celu unieszkodliwienia napastnika bezpośrednio zagrażającego życiu i zdrowiu żołnierza lub innej osoby. Broni trzeba zaś użyć tak, by wyrządzić najmniejszą możliwą szkodę.
I właśnie w takiej skrajnej sytuacji może zaistnieć problem, znów wynikający z różnicy w wyszkoleniu służb cywilnych i wojska. – Żołnierz jest przygotowany do eliminacji zagrożenia, a nie do użycia siły fizycznej i innych środków z wyczuciem – mówi Artur Dubiel. To eufemistyczne wyrażenie obrazuje rzeczywistość szkolenia – żołnierzy uczy się zabijać, policjantów raczej unieszkodliwiać. Jest jeszcze inny problem: psychiki i nawyków. W sytuacji konfrontacji patrolu z chuliganami nieprzygotowanym do tego żołnierzom mogą puścić nerwy, z tragicznymi skutkami. Komuś zawsze może coś głupiego strzelić do głowy, a wtedy wojskowe wyszkolenie i pamięć mięśniowa może zadziałać szybciej niż rozsądek. – Z ostrożności patroli z długą bronią na ulice miast w ogóle bym nie wysyłał – mówi Dubiel i postuluje, by patrole zawsze były mieszane, a ich dowódcą był policjant. Widok polowych mundurów powinien zresztą wystarczająco mocno podziałać na wyobraźnię. – Wystarczy samo przeładowanie – Dubiel lakonicznie wspomina epizod z czasów własnej służby, gdy do użycia broni nie musiało dojść.
Wzmocnienie żołnierzami patroli policyjnych zostało zapowiedziane już w niedzielę, ale widać, że władze mają z tym problem lub wciąż pracują nad szczegółami. Według dwóch wypowiadających się w weekend wicepremierów decyzje miały zostać ogłoszone szybko. Dziś nieoficjalnie słychać, że będą, ale dopiero we wtorek.