Skuty więzień, któremu podano zastrzyk uspokajający, został pobity pięścią przez strażnika. Wszystko widać na nagraniach. Funkcjonariusze więzienni zgłosili to kierownictwu zakładu karnego. Dyrektor i szef ochrony uznali, w zachowaniu strażnika nie ma „niezgodności z prawem”. I że był to „sposób niekonwencjonalnego dopinania kajdan”. Sprawę prowadzi Helsińska Fundacja Praw Człowieka, do której skargę napisali inni funkcjonariusze tego więzienia.
Jak pokazał eksperyment Zimbardo, skłonność do nadużywania władzy, w tym przemocy fizycznej, a nawet skłonność do znęcania się nad słabszym i bezbronnym, leży w ludzkiej naturze. Dowodzi tego także powtórzony niedawno na wrocławskim Uniwersytecie SWPS eksperyment Milgrama, w którym (na polecenie badacza) razi się prądem współuczestnika badań (w rzeczywistości to aktor i udaje ból). I wrocławscy uczestnicy razili chętnie i mocniej nawet niż chciał eksperymentator.
Pobicia i tortury w więzieniach: Polska nie jest wyjątkiem
Pobicia w więzieniach zdarzają się na całym świecie. Podobnie, jak pobicia przez policję. Wyeliminować się ich nie da. Ale dobre mechanizmy kontrolne i ich uczciwe egzekwowanie mogą sytuację bardzo poprawić.
Nie da się zatrudnić w policji czy służbie więziennej aniołów. Kandydaci do służby powinni – i najczęściej przechodzą – testy psychologiczne, ale nie eliminuje to ryzyka. Po pierwsze dlatego, że testy nie są doskonałe. Po drugie – bo przymyka się oczy na niektóre sprawy. Np. kiedy w 1998 r. w Słupsku policjant uderzeniem pałki w kark zabił drobnego 14-letniego kibica Przemka Czaję, okazało się, że od kilku lat leczył się psychiatrycznie. Mimo to pozwolono mu nosić broń i wysyłano na interwencje. A wrocławskich policjantów, którzy torturowali paralizatorami i doprowadzili do śmierci Igora Stachowiaka zwolniono ze służby dopiero rok po wydarzeniu, po ujawnieniu przez TVN nagrań z tortur.
Polska nie jest wyjątkowym krajem w Europie, jeśli chodzi o przypadki „nadużywania środków przymusu bezpośredniego”, jak elegancko nazywa się pobicia i tortury. Mamy na koncie zaledwie kilka wyroków Trybunału w Strasburgu za tortury właśnie. Poza tym, które dotyczyło zgody polskich władz na funkcjonowanie w Polsce tajnego więzienia CIA, do bardziej znanych należy wyrok z 2009 r. w sprawie najścia policji w 1997 r. na squot we Wrocławiu. Z więziennych mieliśmy w Strasburgu głównie sprawy o brak właściwego leczenia, co uznano za okrutne traktowanie. O odmowę przepustki na pogrzeb matki, czy o bezzasadne przetrzymywanie latami w reżymie dla niebezpiecznych.
Nie trafiła do Strasburga sprawa, którą opisałam w 2014 roku na łamach „Gazety Wyborczej”. Nie trafiła, bo osądziły ją polskie sądy, przyznając więźniowi odszkodowanie za naruszenie dóbr osobistych. Skarżący najpierw był zmuszany do wejścia do celi, w której był więzień niebezpieczny i ze skarżącym skonfliktowany. Kiedy odmówił i nie dał się wepchnąć siłą, zabrano go do celi zabezpieczającej i zapięto w pasy. Tam leżał kilkanaście godzin, późną jesienią, przy otwartym oknie, nieokryty. Strażnicy, mimo próśb, nie nakryli go kocem i uniemożliwili załatwienie potrzeby fizjologicznej do naczynia.
Dyrektor więzienia odrzucił jego skargę mimo, że wszystko zarejestrowały kamery monitoringu. Skargę odrzucił też sąd penitencjarny, gdzie więźniowie mogą się skarżyć na złe traktowanie. Tym razem nie zajmowano się w ogóle oceną tego, czego więzień doświadczył. Sąd odrzucił skargę z przyczyn formalnych: ponieważ decyzję o umieszczeniu w izolatce i zapięciu w pasy podjął nie dyrektor więzienia, ale dowódcza zmiany, a on nie był „osobą, na której działania przysługuje skarga”. Koniec końców, z pomocą Rzecznika Praw Obywatelskich, więzień wygrał sprawę cywilną.
Co było w raporcie ONZ na temat Polski
W 2014 roku oenzetowski Komitet Praw Człowieka badający przestrzeganie Konwencji w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania, wydał raport na temat Polski.
„Osoby aresztowane przez policję wciąż narażone są na znaczne ryzyko niewłaściwego traktowania. CPT wzywa polskie władze do podejmowania dalszych wysiłków na rzecz zwalczania niewłaściwego traktowania przez funkcjonariuszy policji” – napisano w części oceniającej działania policji.
Komitet podczas wizytacji policyjnych „dołków” i aresztów śledczych dostał sporo skarg na znęcanie się fizyczne i psychiczne przez funkcjonariuszy policji – tak przy zatrzymaniu, jak przy przesłuchaniu i w areszcie. Gównie chodziło o uderzenia otwartą dłonią lub pięścią, kopnięcia, uderzenia pałkami i ciasne zapinania kajdanek. Ale były też, nieliczne, skargi na bicie pałką po stopach, rażenie prądem i przypalanie papierosem. Kilku aresztowanych zostało obejrzanych przez członków Komitetu i obrażenia na ich ciele potwierdziły to, co opowiedzieli. Co ciekawe, obdukcja lekarska nie potwierdzała istnienia tych obrażeń. Z akt, które badali członkowie Komitetu wynika praktyka wzajemnego zrzucania winy przez policjantów, konwojentów i izbę wytrzeźwień za obrażenia doznane przez zatrzymanego. W konsekwencji nikt nie ponosi odpowiedzialności.
Zalecenia dla Polski
Komitet zalecił Polsce, by: odpowiedzialność egzekwować nie tylko od bezpośrednich sprawców, ale też od tych, którzy powinni byli reagować; wprowadzić mechanizm raportowania takich zdarzeń; chronić „sygnalistów”, czyli funkcjonariuszy, którzy złożą wyjaśnienia obciążające sprawców; skargi powinny być badane przez osoby bezstronne, w żaden sposób nie powiązane z potencjalnymi sprawcami; każdy zatrzymany powinien mieć możliwość zawiadomienia osoby bliskiej i adwokata – co nie jest przestrzegane; powinien też dostać swoje prawa spisane w formie przystępnej instrukcji. Mimo wieloletnich zaleceń Komitetu wciąż nie wprowadziliśmy prawa do obrońcy z urzędu już na etapie zatrzymania, a także prawa do kontaktu z lekarzem; Zgodnie z zaleceniami Komitetu kontakt z prawnikiem i lekarzem powinien się odbywać na osobności, poufnie; jeśli badanie wykryje obrażenia, które mogli spowodować funkcjonariusze – raport z niego powinien być automatycznie przekazywany prokuratorowi – chodzi o to, by zwolnić zatrzymanego z konieczności podejmowania decyzji o złożeniu skargi, bo może mu to grozić zemstą policjantów.
Większości z tych zaleceń do dziś nie wykonaliśmy. Niedawno, po śmierci na wrocławskiej komendzie policji Igora Stachowiaka, Rzecznik Praw Obywatelskich Adam Bodnar przypomniał w wystąpieniu do szefa MSWiA i ministra sprawiedliwości te zalecenia Komitetu. Szczególny nacisk położył na wprowadzenia prawa zatrzymanego do natychmiastowego kontaktu z obrońcą, także z obrońcą przydzielanym mu z urzędu. Adwokatura od lat zgłasza możliwość prowadzenia w tym celu dyżurów adwokackich.
Jeśli chodzi o więzienia, poza przeludnieniem i zbyt rzadką możliwością kąpieli, Komitet zwrócił uwagę na to, że przypadki pobić i śmierci w więzieniach nie są rzetelnie wyjaśniane. Wtedy głośny był przypadek śmierci w więzieniu w Bydgoszczy więźnia, który spędził w pasach zabezpieczających 36 godzin. Zdaniem Komitetu w polskich więzieniach stosuje się pasy za często i na nazbyt długo – powinno się w nie zapinać na maksimum 6 godzin. Komitet zalecił też skrócenie dopuszczalnego czasu pobytu w celi izolacyjnej z 28 do 14 dni. I ograniczenie przyznawania więźniom kategorii „N”, co wiąże się z daleko większym ograniczeniem wolności i prywatności.
„W 2011 roku ograniczono więźniom prawo do skarg: pozwolono sądowi penitencjarnemu pozostawiać bez rozpatrzenia takie, które zawierają „zwroty powszechnie uznawane za wulgarne lub obelżywe albo gwarę przestępców” i „nie zawierają uzasadnienia zawartych w nich żądań w stopniu umożliwiającym ich rozpoznanie”.
Przeciwko tym zmianom protestowała m.in. Fundacja Helsińska, argumentując, że daje to pretekst do odrzucania skarg, a więźniowie często nie potrafią wyzbyć się więziennej gwary i mają inną wrażliwość co do zwrotów wulgarnych. Wreszcie: że mogą mieć problem z uzasadnianiem skarg w stopniu zadowalającym sędziów. Komitet przeciwko Torturom zalecił zmianę tych przepisów.
Co to są tortury?
Powtarzającym się od lat zarzutem wobec Polski tak ONZ, jak Rady Europy, jest brak w naszym kodeksie karnym definicji tortur. Zakaz tortur jest w konstytucji. W kodeksie karnym – tylko w stosunku do jeńców wojennych. Za stosowanie tortur można skazać funkcjonariusza władzy z art. 246 kk: za „użycie przemocy, groźby bezprawnej lub innej formy fizycznego lub psychicznego znęcania się przez funkcjonariusza publicznego lub osobę działającą na jego polecenie w celu uzyskania określonych zeznań, wyjaśnień, informacji lub oświadczeń”. Ale oenzetowska definicja tortur z Konwencji w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania jest dużo szersza i bardziej precyzyjna.
O konieczności wprowadzenia definicji tortur do kodeksu karnego przypomniał ostatnio Adam Bodnar, przy okazji sprawy śmierci Igora Stachowiaka.
W sprawie pobicia więźnia w ambulatorium, którą właśnie prowadzi Fundacja Helsińska pocieszające jest to, że o nadużyciu zawiadomili sami funkcjonariusze. Można wprowadzać najlepsze mechanizmy kontrolne: przepisy, monitoring, kontrolę sądową, prawo do obrońcy, ale nić nie zadziała bez ludzkiej przyzwoitości, poczucia obowiązku i odpowiedzialności. Tymczasem norma – tak dla więziennictwa, jak dla policji – jest zamiatanie takich spraw pod dywan. Z danych, które w 2013 r. zdobyła z policji Fundacja Helsińska wynika, że tylko 3,5 proc. skarg na pobicia przez policjantów trafia do sądu. Pozostałe sprawy są najczęściej umarzane lub w ogóle nie są podejmowane. Regułą, jak w PRL jest, że skarżący natychmiast dostaje zarzut napaści na policjantów.