Najpierw (trochę długi) cytat: „To liderzy PiS wynaturzyli idee, które wyniosły ich do władzy. Naprawę państwa zastąpili »odzyskiwaniem« kolejnych instytucji (…). Idea IV RP zakładała reformę instytucji i procedur, PiS zaś kontynuuje dzieło ich deformowania, łudząc się, że powstawianie wszędzie »swoich« ludzi – w których »jest samo dobro« – zastąpi zmiany strukturalne. (…) Niestety, kierownictwo PiS, na czele z premierem, zastąpiło lancet maczugą, wykorzystując uzasadnioną krytykę patologii do demagogicznej rozprawy z politycznymi oponentami. Słuszne dążenie do wzmocnienia państwa pomylono z atakiem na niezależne instytucje wyznaczające granice roszczeń wszelkiej władzy, takie jak (…) Trybunał Konstytucyjny. Próba odpolitycznienia mediów skończyła się ich bezprecedensowym upartyjnieniem. Taka praktyka musiała wywołać gniew i oburzenie. Po rządach PiS trzeba będzie rzeczywiście zabrać się do gruntownego sprzątania”.
To diagnoza Jarosława Gowina. Dotyczy jednak nie obecnych rządów PiS, lecz poprzednich; sformułował ją jesienią 2007 r. Co sprawiło, że dziś jest prominentem obozu rządzącego, który postanowił podnieść ówczesne patologie do entej potęgi?
Cisza nad tym koniem!
Latem 2015 r. Gowin szczerze wierzył, że nowe rządy PiS będą inne. Że tym razem prawica wreszcie weźmie się do przebudowy instytucji, walki z biurokracją, odblokowania społecznej energii. Że po latach jałowego grzęźnięcia w smoleńskim błocie nadchodzi czas poważnej polityki. Trwał prawicowy karnawał. Andrzej Duda właśnie został prezydentem, a PiS wchodził w kampanię parlamentarną. Zwycięstwo było pewne, niewiadomą tylko jego rozmiar. No i to, co potem.
Swoje przekonanie o nowym PiS czerpał Gowin – co zresztą chętnie opowiadał znajomym oraz dziennikarzom (również autorowi tego tekstu) – z regularnych rozmów z Jarosławem Kaczyńskim. Sprawiał wrażenie zafascynowanego prezesem. Imponowało mu, że władca prawicowych dusz dostrzegł akurat w nim – uchodźcy z drugiej strony barykady, liderze kanapowej Polski Razem – partnera do intelektualnej dyskusji. Zachwycał się więc, że prezes – inaczej niż Tusk – wnika w sedno spraw programowych i serio myśli o Polsce.
I nie zakłóciły idylli nawet dające do myślenia incydenty. Najpierw Kaczyński skreślił z list wyborczych Zjednoczonej Prawicy Pawła Kowala, który w partii Gowina był figurą numer dwa – za osobistą niezależność. A potem sam Gowin dał się zinstrumentalizować, gdy wyciekło nazwisko Macierewicza jako kandydata na szefa MON i Beata Szydło łatała kryzys łgarstwem o powierzeniu Ministerstwa Obrony liderowi Polski Razem.
Jeśli do tej pory nic Gowinowi nie zazgrzytało, to tuż po wyborach wszystko już było jasne. PiS zaczął od brutalnego ataku na Trybunał Konstytucyjny i wiadomo było, że Polskę czeka kadencja konfliktów jeszcze ostrzejszych niż „za pierwszego PiS”. Cóż miał zrobić świeżo mianowany wicepremier i minister nauki Jarosław Gowin?
Zainwestował w PiS własny autorytet, zostawiając po drugiej stronie polskiego sporu dawne znajomości. I choć większość mostów spalił, podobno zależało mu na dobrej opinii dawnych kolegów. Mawiał przed laty: „Bardziej [niż łatki Don Kichota] boję się zarzutu cynizmu. Najbardziej jednak obawiam się, że przestanie mi chodzić o cokolwiek poza zwycięstwem dla samego zwycięstwa”.
Na przełomie 2015/16 r. znalazł się bardzo blisko tego. Pragnął zostać spinaczem dwóch Polsk, a znalazł się w obozie idącym na czołowe zderzenie. Wyjście honorowe? Do takich rozwiązań ludzie dojrzewają stopniowo (jeśli w ogóle). Prawdę o człowieku brutalnie skonfrontowanym z twardą rzeczywistością lepiej wyrażają słowa Bertolta Brechta argumentującego, dlaczego jest przeciwny publikacji tajnego referatu Chruszczowa: „Mam konia. Kuleje i ma parchy, jest szpotawy. Ktoś przychodzi do mnie i mówi mi: »Ten koń kuleje, jest szpotawy i ma parchy«. Ten ktoś ma rację, ale co mi z tego? Nie mam innego konia. W ogóle nie ma innego konia. Sądzę, że najlepiej jest wtedy jak najmniej myśleć o wadach konia”.
Urodzony symetrysta
Gowin był symetrystą na długo przed pojawieniem się tego terminu w opisie polskiej polityki. Jeszcze w latach 90., gdy funkcjonował w krakowskim kręgu katolickiej inteligencji, pragnął wznieść się ponad spór zwolenników posoborowego Kościoła otwartego z tradycjonalistami.
Zaproponował wtedy kategorię „katolików integralnych” będących pośrodku. „Łączy ich dążność do pogodzenia tradycji i nowoczesności”.
I zostając naczelnym miesięcznika „Znak”, próbował ożywić tę teoretyczną konstrukcję. Chłodził posoborowy entuzjazm, otwierał łamy na teksty autorów z drugiej strony, przyczynił się wreszcie do rozwodu „Znaku” z „Tygodnikiem Powszechnym”, będącym głównym organem katolików otwartych. Już wtedy zaznaczały się również różnice polityczne. Inaczej niż większość krakowskich elit Gowin opowiadał się za rozliczeniem komunizmu, lustracją i dekomunizacją. Tyle że jego wymarzona inteligencka formacja nadal była fantazmatem podtrzymywanym nadziejami garstki podobnych mu pięknoduchów.
Po aferze Rywina przeniósł swe złudzenia na obszar polityki. Idea IV RP, wstępnie wcielona w sojusz PO i PiS, deklarujących wtedy wspólną przebudowę postkomunistycznego ładu, dawała nadzieję na trwałą liberalno-konserwatywną syntezę. W wyborach 2005 r. Gowin wystartował do Senatu jako kandydat PO, ale również z poparciem PiS. Takich jak on, będących realnym wcieleniem PO-PiS, było jeszcze trzech: Radosław Sikorski, Bogdan Borusewicz i Ryszard Legutko.
Nadzieje pierzchły natychmiast po wyborach. PiS rządził, Platforma przeszła do opozycji, a wewnątrz PO – z dala od dworu Tuska – wyodrębnił się niewielki krąg partyjnych intelektualistów, którzy wciąż nie zamierzali żegnać się z ideą IV RP. Z Janem Rokitą, Pawłem Śpiewakiem i właśnie Gowinem.
Ale wyborcze starcie z 2007 r. pokazało, że już nie ma dla nich miejsca. Co prawda Jarosław Kaczyński zaoferował Rokicie premierostwo, a Gowinowi tekę ministra edukacji, lecz gra była czytelna – chodziło jedynie o rozłam w PO. Ofertę odrzucili. Wkrótce Rokita i Śpiewak zrezygnowali jednak z kandydowania z list Platformy. A Gowin zmuszony został przez Tuska do jednoznacznego wyboru: bierze prestiżową „jedynkę” na krakowskiej liście do Sejmu albo dzieli los Rokity. Oferta oznaczała przepustkę do pierwszego szeregu PO, lecz za cenę podporządkowania się kierownictwu. To wtedy Gowin – przyjmując propozycję – opublikował cytowaną wyżej krytyczną diagnozę rządów PiS.
Jak Gowin Tuskowi, tak…
Który z nich miał większe prawo czuć się oszukany? Gowin, który pochopnie uwierzył w liberalne reformy rządu Tuska przy opuszczonej konserwatywnej kotwicy? Czy Tusk, który nie doczekał się lojalności od warunkowo wciągniętego na pokład Gowina? Frakcja konserwatywna w PO była w tamtych latach nawet wpływowa. Tyle że Gowin nie był w stanie podporządkować jej swym celom. Bo organizmy partyjne w mniejszym stopniu zarządzane są wartościami, bardziej zaś – interesami. A tego akurat krakowski polityk, posługujący się inteligenckimi wyobrażeniami, długo nie rozumiał. Wszedł do PO jako singiel i nadal samotnie dreptał po partyjnych korytarzach. Politycznym wrogom przeważnie okazywał wrażliwość (bo może i grzeszą, ale chcą dobrze), dla swoich rezerwował zarzuty moralnie cięższego kalibru (odchodząc od zobowiązań, oszukali wyborców). A że na partyjnych konwentyklach nie miał szabel, uprawiał swą kontestację w sposób najgorszy z punktu widzenia interesów PO – poprzez media.
To Gowin huśtał partią przy każdym kulturowym sporze – o in vitro, związki partnerskie, konwencję antyprzemocową. To znów Tusk huśtał Gowinem, powierzając mu w końcu, mimo rażącego braku kompetencji, tekę ministra sprawiedliwości. Eksperyment wypadł niejednoznacznie. Bo Gowin udowodnił, że jego reformatorskie DNA jest autentyczne (co potwierdzało jego mandat krytyka Tuskowej bezczynności). Choć same reformy wypadły nieszczególnie. Deregulacja zawodów nieźle, ale już likwidacja małych sądów rejonowych odbijała się potem czkawką nawet samej Platformie; po odejściu Gowina z inicjatywy prezydenta Komorowskiego została rozmontowana. Reformy Kodeksu postępowania karnego najbardziej zaś nienawidził Jarosław Kaczyński, więc zaraz na początku rządów PiS została skasowana.
Po dymisji z rządu (i przegranej rywalizacji o przywództwo w PO) rozwód Gowina z Platformą był już przesądzony. Ale i wtedy, pytany o możliwość przejścia na drugą stronę barykady, odpowiadał cytatem z Marcina Lutra: „Tu stoję, nie mogę inaczej”. Dodając: „Nie cierpię na histerię antypisowską, ale myślę, że dla polityków tak swobodnie wyrażających swe poglądy jak ja w PiS jest jeszcze mniej miejsca niż w Platformie”. Z kolei w osobistym wywiadzie udzielonym zaprzyjaźnionemu Tomaszowi Terlikowskiemu wyłuszczał: „Od polityków PiS różni mnie także styl uprawiania polityki. Ja szukam kompromisu. Uważam, że w polskiej polityce jest za dużo agresji”.
Od różnic fundamentalnych dzielących PO i PiS, dotykających kwestii ustrojowych, Gowin jednak uciekał. Chętnie mówił o reformowaniu instytucji, rzadziej o fundamencie, na którym powinny stać. Choć kiedyś mimo wszystko zdarzyło mu się wyznać: „Demokracja to rządy większości, które łatwo mogą się przerodzić w tyranię większości. Dlatego zawsze byłem zwolennikiem demokracji liberalnej: rządów większości, ale z poszanowaniem praw mniejszości. (…) wolność to krucha roślina, którą trzeba starannie pielęgnować”.
Przy jakiej okazji padły te słowa? Tak Gowin uzasadniał swą niechęć do stawiania przed Trybunałem Stanu Jarosława Kaczyńskiego i Zbigniewa Ziobrę. Gdy teraz PiS otwarcie zapowiada procesy polityczne ludzi z PO, Gowin już o demokracji liberalnej nie wspomina.
Kontestator detalista
Choć znany głównie z krucjat światopoglądowych, chce być kojarzony przede wszystkim jako zwolennik wolnego rynku, deregulacji, wspierania przedsiębiorczości, liberalnego państwa minimum. „Jestem prawicowym mastodontem, który zatrzymał się na Thatcher i Reaganie” – nieraz podkreślał, ignorując doświadczenia Zachodu z ostatnich trzech dekad i nic sobie nie robiąc z zarzutów dogmatyzmu.
Sojusz z PiS uzależniał od uwzględnienia jego deregulacyjnych pomysłów w programie prawicowej koalicji. Drugim warunkiem miał być list żelazny gwarantujący prawo do zachowania własnego zdania w sprawie Smoleńska. „Zamachu nie było i dla wszystkich racjonalnie myślących ludzi jest to oczywiste” – podkreślał kiedyś.
Ale zanim trafił do obozu Zjednoczonej Prawicy, przetestował jeszcze własną samodzielność. Założona pod koniec 2013 r. Polska Razem (m.in. Adam Bielan, Paweł Kowal, Marek Migalski, Jacek Żalek) podzieliła los podobnych inicjatyw z przeszłości, które podejmowali tacy politycy, jak Aleksander Hall, Kazimierz Ujazdowski, Rafał Dutkiewicz bądź grupa założycielska PJN. Splot liberalno-konserwatywny był w Polsce silny tylko w centroprawicowych elitach, emocji na dole nie potrafił już wzbudzić. Na końcu tej drogi czekał więc Kaczyński.
Na przykładzie Gowina doskonale widać różnice w standardzie demokratycznym PO i PiS. Niby obie scentralizowane i wodzowskie, niemniej pod Tuskiem można było latami kontestować główne kierunki polityki. U Kaczyńskiego – co najwyżej podkreślać własnym ołówkiem mniej istotne didaskalia. Co zresztą Gowin konsekwentnie czyni. Już w pierwszych tygodniach rządzenia, gdy PiS zaatakowało Trybunał Konstytucyjny, w odpowiedzi na list jego zaniepokojonych dawnych studentów dał próbkę tej metody.
Zastrzegał: „Nie zamierzam was przekonywać, że obóz rządowy we wszystkim ma rację. Popełniamy błędy. Nie jesteśmy wirtuozami politycznej elegancji. Nie wszystkie decyzje są dla mnie zrozumiałe. Mam nadzieję, że z czasem nastąpią korekty. Jeśli nie dzielę się moimi wątpliwościami publicznie, to nie dlatego, że chowam głowę w piasek – zbyt często w życiu szedłem pod prąd, bym odczuwał potrzebę tłumaczenia się z takich zarzutów”. Dalej jednak już tylko intonował propagandową śpiewkę o tym, że to PiS „przywraca rzetelną ochronę ładu konstytucyjnego” i „chroni wolność Polaków”.
I tak już będzie stale. W kwestiach zasadniczych Gowin trzyma się oficjalnej linii. Twierdził, że presja europejskich instytucji na przestrzeganie praworządności jest karaniem Polski za „naruszanie interesów kapitału zagranicznego” (czyli uchwalenie podatku bankowego). Atakował KOD logiką wprost z „Resortowych dzieci”. Nawet w sprawie uchodźców poszedł za PiS, wbrew stanowisku papieża i polskiego Kościoła.
Własnego obozu też już nie recenzuje jak w czasach PO. Zawsze ma gotową odpowiedź: jest lojalnym członkiem rządu, więc zgłasza swe uwagi tylko za zamkniętymi drzwiami. Nawet w sprawie Macierewicza i Misiewicza, która z czasem rozwiązywała języki nawet części polityków z jądra PiS, Gowin zachowywał neutralność.
Odrębności zaznacza w ściśle określonych obszarach, najczęściej związanych z rynkową tożsamością jego partii. Ósemka posłów Polski Razem głosowała więc przeciwko (i tak przyjętej) ustawie „apteka dla aptekarza”. Gowinowcy sprzeciwiają się również lansowanej przez min. Konstantego Radziwiłła sieci szpitali; ta reforma w całym obozie rządzącym budzi jednak spory. Wspólnie z Mateuszem Morawieckim zwalczał ostatecznie zarzuconą koncepcję jednolitego podatku dochodowego, która groziła podniesieniem podatków przedsiębiorcom.
Będąc ministrem sprawiedliwości u Tuska, Gowin nieraz mówił o wysokich standardach moralnych środowiska sędziowskiego. Ataków PiS zohydzających tę grupę raczej już nie komentował. Samą reformę KRS z zastrzeżeniami, ale poparł. Otwarcie za to zaatakował zgłoszony przez Kaczyńskiego pomysł wprowadzanej wstecz dwukadencyjności w samorządach. Propozycja ostatecznie upadła – choć nie wiadomo, czy prezes ustąpił przed Gowinem czy przed buntem samorządowców.
Upragnionego wpływu na liberalizację polityki gospodarczej rządu nie wywarł. Z ciężkim sercem zaakceptował obniżenie wieku emerytalnego, targując w zamian obniżenie podatku CIT. O wielkiej deregulacji i znoszeniu barier dla przedsiębiorców nie ma jednak mowy. Przeciwnie, luzy w ściągalności podatków władza ogranicza dociskaniem kontrolnej śruby i drakońskimi karami dla biznesu za unikanie zobowiązań. Gowin robi więc dobrą minę do złej gry, obnosząc się w publicznych wypowiedziach swą wiarą w doniosłość planu Morawieckiego.
Tyle że własnych ambicji reformatorskich się nie wyrzekł. Obiecał przedstawić po wakacjach plan pisanej od miesięcy reformy szkolnictwa wyższego. Dotychczasowym zapowiedziom brakuje jeszcze spójności, trudno więc oceniać ich wartość i polityczne szanse na realizację. Wiadomo, że na reformę oświaty nie miał żadnego wpływu, choć mieć przecież powinien.
Sumienie wciąż czyste
Co prawda od dziewięciu sejmowych szabel Polski Razem teoretycznie zależy większość parlamentarna PiS. To jednak atut pozorny. Ewentualny bunt Gowina udałoby się przecież Kaczyńskiemu bez większego trudu załatać grupkami skłóconymi z Kukizem. Z czego Gowin doskonale zdaje sobie sprawę, co dodatkowo ogranicza mu ruchy. Nawet umowy koalicyjnej na wybory samorządowe ciągle jeszcze nie ma. Bywa więc, że gowinowcy zabezpieczają się lokalnie poprzez wstępne rozmowy z ludźmi Kukiza albo Korwin-Mikkego.
Polska Razem zachowuje swą odrębność, choć nikt już nie ma wątpliwości, że jej byt jest warunkowy. Mimo to Jarosław Gowin konsekwentnie podkreśla, że wreszcie odnalazł swe miejsce, a jego sumienie jest bez porównania spokojniejsze niż w czasach PO. Innego konia nie ma.
***
PS Jarosław Gowin nie odpowiedział na prośbę o rozmowę.