Krakowiacy i hutnicy
Krakowiacy i hutnicy! Dlaczego dzieje Nowej Huty nadal budzą wielkie emocje
Kombinat i towarzyszącą mu dzielnicę mieszkalną ulokowano u podnóża wznoszącego się na nadwiślańskiej terasie prehistorycznego kurhanu zwanego kopcem Wandy. Według legendy ma on być grobem córki księcia Kraka, która rzuciła się w odmęty Wisły, aby uniknąć poślubienia swatanego jej niemieckiego księcia. Stąd nazwa wsi Mogiła. Stojąc na wierzchołku kopca Wandy, planiści Nowej Huty snuli projekty rozlokowania przyszłej zabudowy.
Przed ich oczami roztaczały się tereny o historii osadnictwa sięgającej czasów neolitu, a więc V tysiąclecia p.n.e. Wielka budowa oznaczała wielkie wykopy, a te – wielkie wykopaliska. Jak zapewnia Jacek Górski, autor książki „Prastara Nowa Huta”, teren dzielnicy jest jednym z najlepiej archeologicznie przebadanych obszarów obecnej Polski. Niedaleko kopca Wandy odkryto pochodzący z ok. 2500 lat p.n.e. pochówek mężczyzny z kamiennym toporem, w innym miejscu naczynia rytualne z podobnego okresu, liczne przedmioty codziennego użytku. W sumie na prawie 150 stanowiskach archeologicznych wydobyto ok. 1,5 miliona (!) pojedynczych obiektów poświadczających długą historię obecnego terenu Nowej Huty. Znaleziska te reprezentują wiele kultur, których przedstawiciele przewinęli się przez te tereny.
Miano skarbu nowohuckiego zyskał zbiór odkrytych w 1961 r. setek srebrnych monet, ozdób i ich fragmentów, w tym dirhamów arabskich z przełomu IX i X w., z których część pochodziła z mennicy w… Samarkandzie. W zbiorze zakopanym prawdopodobnie podczas inwazji czeskiego księcia Brzetysława w pierwszej połowie XI w. znalazł się też denar z czasów Bolesława Chrobrego oraz dwa wybite za Mieszka II.
W 1222 r. we wsi Mogiła ulokowali swój klasztor cystersi, ożywiając całą okolicę zgodnie z cywilizacyjną misją zakonu. Wykorzystując nurt rzeki Dłubni oraz wykopane przez siebie kanały, pobudowali napędzane wodą młyny, kaszarnie, browary.