Nagrody Historyczne POLITYKI za rok 2023
Nagrody Historyczne 2023: oto kolejni nasi nominowani!
W ubiegłym tygodniu ogłosiliśmy nominacje w kategoriach Źródła i Debiuty (można się z nimi zapoznać na polityka.pl/nagrodyhistoryczne). 15 maja ujawnimy laureatów.
Kategoria Prace naukowe, monografie
Magda Szcześniak, Poruszeni. Awans i emocje w socjalistycznej Polsce, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2023
Autorka odziera „człowieka z awansu” z patyny ironii. Przywraca mu ludzkie rysy i należne miejsce w dyskursie epoki. Przygląda się tekstom kultury poważnie (i bez emocji), by dostrzec wiele ambiwalentnych odczuć, które wiązały się lub były wiązane w PRL z doświadczeniem społecznej mobilności klas ludowych. Dzięki kulturowemu słuchowi dostrzega w pamiętnikach początku lat 60. moment tytułowego emocjonalnego „poruszenia”, które rezonowało następnie w mediach i literaturze jako opowieść w równym stopniu o dumie i poczuciu ulgi, jak frustracji i rozczarowaniu.
Świeże spojrzenie na skomplikowaną historię PRL. Obowiązkowo.
BARBARA KLICH-KLUCZEWSKA
Marcin Zaremba, Wielkie rozczarowanie. Geneza rewolucji Solidarności, Znak Horyzont, Kraków 2023
Kolejny sukces Marcina Zaremby. Przedstawia, jak rodziła się w latach 70. rewolucja Solidarności, z jakich źródeł, inspiracji, tradycji oraz zdarzeń czerpała idee i siły. I jak zawsze widzi szeroko i głęboko, i jak zawsze pokazuje wzorcowy warsztat historyka.
Jako że proces powstawania i dojrzewania opozycji demokratycznej w dekadzie Gierka został już znakomicie opisany, Marcin Zaremba zajął się przede wszystkim drugą stroną barykady. Władzą i jej ludźmi, aparatem, partią. I z tej perspektywy pokazuje, jak nieuchronnie musiało się pojawić owo tytułowe „wielkie rozczarowanie”. Także i ta klęska była owocem grzechu pierworodnego ustroju i systemu, przecież miała twarz Edwarda Gierka i jego towarzyszy.
WIESŁAW WŁADYKA
Andrzej Zawistowski, Koszykowa róg Stalina. Areszt Wewnętrzny Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego i Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego 1945–1956, Instytut Solidarności i Męstwa im. Witolda Pileckiego, Warszawa 2023
Rzetelnie opracowana monografia miejsca – tytułowego aresztu. Ciekawa, wielowątkowa opowieść oprowadza czytelnika po historii budynku, instytucji, ludzi (sprawców i ofiar). Poznajemy początki systemu represji z innej perspektywy: wyboru budynków, w których będą miały miejsce. Książka opowiada o „urządzaniu” resortu, „bezbronności człowieka”, który trafiał na Koszykową, odsłania nieoczywiste obrazy w historii tej instytucji. Dowiadujemy się np. o obsadzeniu komendantury grupą migrantów z Francji, co skutkowało rozmowami w języku francuskim na korytarzach aresztu! Oprowadzają nas po nim wspomnienia więźniarek i więźniów, funkcjonariuszy. Książka rekonstruuje ważne miejsce w przeszłości, istotne dla zrozumienia historii powojennej władzy w Polsce, społeczeństwa, dziejów Warszawy.
BOŻENA SZAYNOK
***
Kategoria Prace popularnonaukowe
Kalina Błażejowska, Bezduszni. Zapomniana zagłada chorych, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2023
W latach 1939–45 niemieccy okupanci zamordowali w Polsce ponad 20 tys. upośledzonych i chorych psychicznie. Chociaż była to liczba niewiele mniejsza od np. dobrze opisanych i upamiętnionych ofiar pacyfikacji wsi, stanowili temat pomijany, wręcz tabuizowany. Kiedy więc kilka lat temu Błażejowska przymierzała się do książki o nich, słyszała, także od specjalistów, słowa nie tyle zachęty, co przestrogi i powątpiewania. Na szczęście nie posłuchała i jej historyczne śledztwo przyniosło fascynujące wyniki. Znalazła świadków, dokumenty, nowe wątki. Opisane w książce losy ofiar i sprawców z tylko dwóch szpitali – w mazowieckim Gostyninie (dorośli) i śląskim Lublińcu (dzieci) są lekturą wstrząsającą. I trudno się od niej oderwać.
JERZY KOCHANOWSKI
***
Cezary Łazarewicz, Na Szewskiej. Sprawa Stanisława Pyjasa, Wydawnictwo Czytelnik, Warszawa 2023
Ta książka nie przynosi ulgi. Reporter, który zjadł zęby na sprawach kryminalnych, krok za krokiem, świadek za świadkiem rekonstruuje historię, którą przed nim próbowali zrozumieć koledzy Staszka Pyjasa, prokuratorzy i sędziowie. Mnoży pytania. Sprawdza i podważa tropy. Jeszcze raz czyta opinie Instytutu Medycyny Sądowej. Szuka wszystkich możliwych kontekstów, by ostatecznie i tak zostawić czytelników i historyków z tym jednym zdaniem: „Pyjas zmarł na skutek upadku z wysokości, a jego przyczyn nie da się ustalić”.
To boli. Ale też niczego chyba bardziej nie potrzebujemy dzisiaj niż prawdy. Prawdy o ludziach i miejscach, które powoli, na naszych oczach zmieniają się w suche podręcznikowe fakty.
BARBARA KLICH-KLUCZEWSKA
***
Agata Szydłowska, Futerał. O urządzaniu mieszkań w PRL-u, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2023
Mieszkanie i jego wnętrze stały się pretekstem do barwnej, interdyscyplinarnej, uporządkowanej chronologicznie opowieści o PRL. Autorka opisuje powojenne życie w ruinach, w cudzych mieszkaniach, dzielenie niewielkich przestrzeni z obcymi ludźmi, różne odsłony socjalistycznego budownictwa. Codzienność w różnej przestrzeni (miasto, prowincja, nowoczesność i rudery, hotele) opisana jest np. wyglądem kuchni, toalety, wyposażeniem (meble czy firanki), historią prania. Autorka opowiada nam o meblach, ale także o ich twórcach, pokazuje wpływ socjalistycznych realiów: sęki stawały się ozdobą z braku lepszego drewna. Ciekawe cytaty i zdjęcia zaglądają w opisywaną rzeczywistość z różnych perspektyw. Pokazują m.in. radzenie sobie z ciasnotą, zaradność wobec „braków”, awans cywilizacyjny czy problemy intymności w peerelowskich mieszkaniach.
BOŻENA SZAYNOK
***
Kategoria Pamiętniki
W tej kategorii Jury obradowało w ograniczonym składzie, z wyłączeniem prof. Jerzego Kochanowskiego, zaangażowanego w opracowanie jednej z książek.
Beata Gołembiowska, Sierpień ’80 rozpoczął Jerzy Borowczak, Wydawnictwo Nieoczywiste, Warszawa 2023
Rewolucje ujawniają ukryte talenty ludzkie, wyłaniają charyzmatycznych przywódców. W armii Napoleona wielu czołowych dowódców było ludźmi z tzw. prostego ludu, synami bednarza lub praczki. Rewolucja Solidarności potwierdza tę tezę. Wałęsa to klasyczny przykład, ale były i inne. W Gdańsku jednym ze spontanicznie wyrosłych przywódców był Jerzy Borowczak.
Zdawało się, że wiemy wszystko o strajku stoczniowców. Tak miałem prawo sądzić: moja żona, Halina Paszkowska, była współrealizatorem filmu „Robotnicy ’80” i przebywała w stoczni aż do podpisania układu z rządem. Od niej dowiedziałem się o wielu szczegółach. A jednak Borowczak dopowiedział mi wiele spraw dotyczących nastrojów wśród robotników i wzajemnych relacji między przywódcami robotniczymi, a także o atmosferze rozmów ze stroną partyjno-rządową. Ta część wywiadu rzeki wydaje mi się szczególnie cenna. Znamienne są słowa Wałęsy: bez Jerzego Borowczaka nie byłoby Lecha Wałęsy, nie byłoby Solidarności.
MARIAN TURSKI
***
Małgorzata Wryk, Opowieść mojej mamy. Ocalić rodzinną historię od zapomnienia, Znak Horyzont, Kraków 2023
To opowieść wysłuchana i wyczytana. Niezwykły patchwork uszyty z rozmów, dokumentów, zapisków i pamięci autorki o rodzicach oraz krewnych, których w szczególny sposób dotknęły dwudziestowieczne totalitaryzmy.
Książka nie jest jednak tylko rekonstrukcją rodzinnej historii Wandy i Edwarda Serwańskich, ale być może przede wszystkim próbą poradzenia sobie ich córki z trudnym bagażem (post)pamięci drugiej wojny światowej i stalinizmu. Małgorzata Wryk otwiera przed czytelnikami drzwi swojego rodzinnego domu jako „świadek z drugiej ręki”, często – jak sama przyznaje – bezradny wobec bagażu pamięci, jaki dźwigali jej bliscy. I wciąż żałuje, że nie zadała o przeszłość wszystkich pytań, które – w imieniu swoim i swoich dzieci – mogła im zadać.
BARBARA KLICH-KLUCZEWSKA
***
Wiesław Złoch, Swój plan wykonam. Dziennik górnika z 1972 r., opracowanie i przypisy Ryszard Kaczmarek i Jerzy Kochanowski, wstęp Jerzy Kochanowski, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2023
Ten dziennik jak wehikuł czasu przenosi nas do 1972 r. Zapiski z każdego dnia, w ciągu jednego roku były wymogiem konkursu, w którym Wiesław Złoch wziął udział. Dzięki niemu poznajemy Polskę „wczesnego Gierka” z perspektywy 30-letniego górnika, mieszkańca Katowic, żonatego, ojca dwójki dzieci. Notatki zapraszają nas do jego domu, kopalni, rodziny, kręgu znajomych, na zakładowe wczasy. Poznajemy jego plany, ulubione gazety, polską codzienność, wielką i małą politykę. Dziennik zbiera nie tylko radości i nadzieje obywatela PRL, ale także okruchy rzeczywistości niesprawiedliwej i niewydolnej gospodarczo. Dlaczego te zapiski są wyjątkowe? Bo pisał je człowiek decydujący się „niczego nie ukrywać, bo przecież szczerość i prawda, choćby była najsmutniejsza, to są rzeczy najważniejsze”.
BOŻENA SZAYNOK
***
Nominowało Jury w składzie: prof. dr hab. JERZY KOCHANOWSKI (z wyłączeniem kategorii pamiętniki), dr hab. BARBARA KLICH-KLUCZEWSKA, prof. dr hab. DARIUSZ STOLA, dr hab. BOŻENA SZAYNOK, red. MARIAN TURSKI, prof. dr hab. WIESŁAW WŁADYKA.
***
książki można kupić w sklepie POLITYKI