Orzeł czy resztka?
Orzeł czy resztka? Wzloty i upadki najstarszego w Polsce odznaczenia
Okoliczności narodzin Orderu Orła Białego trudno uznać za chlubne. Był to raczej akt desperacji ze strony króla Augusta II Mocnego (1670–1733), który wplątawszy się w wojnę ze Szwecją, został wyparty z większości terytorium Polski, zdetronizowany, a na jego miejsce wybrano Stanisława Leszczyńskiego. W listopadzie 1705 r. w Tykocinie, podczas spotkania ze swoim sojusznikiem carem Piotrem Wielkim, August po raz pierwszy zaprezentował order publicznie, wręczając go kilku polskim magnatom oraz rosyjskim dygnitarzom (m.in. marszałkowi Aleksandrowi Mienszykowowi).
Są też dowody na to, że król posługiwał się nim już w 1703 r. – miał go przyznać kozackiemu hetmanowi Iwanowi Mazepie. Tak czy inaczej ustanawiając odznaczenie, August znajdował się w rozpaczliwym położeniu. Liczył, że order rozbudzi poczucie lojalności wobec niego oraz, co ważniejsze, przyciągnie doń łasych na splendory magnatów. Tamten pierwotny order miał formę owalnego, złotego medalionu, pokrytego czerwoną emalią, na której umieszczono wizerunek białego orła i napis: „Pro Fide, Rege et Lege” (łac. za wiarę, króla i prawo). Na drugiej stronie widniał monogram „AR” (Agustus Rex – August król).
Kto da więcej
Gdyby nie zakończona klęską Szwedów bitwa pod Połtawą w 1709 r. i odzyskanie władzy w Rzeczpospolitej przez Augusta, order pewnie by nie przetrwał. Od początku reguły jego przyznawania były niejasne: nie było żadnej ustawy orderowej. Opierając się na dawnych zwyczajach, ustalono, że jego kawalerów mogło być nie więcej niż 72 i wyznaczał ich król w dniu swoich imienin, czyli 2 sierpnia. Zazwyczaj orderowe święto obchodzono z pompą: jedząc, strzelając na wiwat i (znając upodobania Augusta) pijąc na umór.
Z jednej strony order służył królowi do obłaskawiania cudzoziemców: otrzymali go zarówno car Piotr Wielki, jak i jego zausznicy.