Znów kłopoty z bogactwem. Bardzo dużo dobrych książek historycznych wydano w ubiegłym roku. W naszym konkursie zgłoszono ponad 170 kandydatur. Do drugiego etapu zakwalifikowaliśmy 54, by z nich wyłonić dziesiątkę nominowanych do nagrody (POLITYKA 19). Zanim przedstawię motywy finalnego werdyktu jury, chciałbym wrócić do drugiego etapu. Otóż gdyby reguły konkursu przewidywały więcej nominacji – na pewno znalazłaby się wśród nich jedna z licznych prac, mówiących o czasach PRL. Wymienię przykładowo „PRL na widelcu” Błażeja Brzostka (Baobab), „Tylnymi drzwiami. »Czarny rynek« w Polsce 1944–1989” Jerzego Kochanowskiego (Neriton i IHUW), „Społeczeństwo kolejki. O doświadczeniach niedoboru 1945–1989” Małgorzaty Mazurek (TRIO oraz ECS), „Młodzież PRL. Portrety pokoleń w kontekście historii” Hanny Świdy-Ziemby (Wyd. Literackie). Niewątpliwie ważnym wydarzeniem ubiegłego roku była praca zbiorowa pod redakcją naukową profesorów Adama Daniela Rotfelda i Anatola W. Torkunowa „Białe plamy. Czarne plamy. Sprawy trudne w relacjach polsko-rosyjskich 1918–2008” (PISM). To jedna z tych prac, które konfrontują dwie pamięci, tu pamięć polską i rosyjską. Konfrontacja dwóch różniących się, często przeciwstawnych, dróg myślenia historycznego może zaowocować w przyszłości: ułatwia zrozumienie stanowiska adwersarza (a bywało, że i wroga), uświadomienie sobie przesłanek, jakimi kieruje się strona pozostająca z nami w konflikcie, a stąd szansa na krok następny – empatię.
Pokaźna była grupa książek dotyczących migracji. Znalazło to odzwierciedlenie w nominacjach. W końcowym werdykcie w dziale prac naukowych i popularnonaukowych jury nagrodziło pracę Dariusza Stoli „Kraj bez wyjścia? Migracje z Polski 1949–1989” (IPN i ISP PAN) [przeczytaj fragment nagrodzonej książki]. Jeden z jurorów uznał ją za „wszechogarniającą”. Istotnie, ta monografia historyczna ma wiele wątków z pokrewnych dyscyplin – antropologii, socjologii, demografii, psychologii. Książka mówi o skutkach zawieszenia żelaznej kurtyny, a także o procesie jej rozkuwania. O falach migracyjnych, a także o indywidualnych trudnych wyborach („Jak wy tu, k..., nie wyjedziecie do pierwszego września [1969 r.], to życia tu nie będziecie mieli...” – grozi porucznik SB opornemu przesłuchiwanemu).
Równorzędnie nagrodzoną w tym dziale monografią historyczną jest Andrzeja Friszkego „Anatomia buntu. Kuroń, Modzelewski i komandosi” (Znak) [przeczytaj fragment nagrodzonej książki]. Bohaterowie tej książki to uznane – i dlatego podważane przez rzeczników określonego typu polityki historycznej – autorytety. Friszke opisuje te postaci na początku ich drogi politycznej i ideowej, bada, jaka była rola pokolenia ‘68 w genezie polskiej demokracji. Częścią integralną książki są również kulisy śledztwa i tropienie mechanizmów wykorzystanych przez Służbę Bezpieczeństwa. Andrzej Friszke miał odwagę skonfrontowania się z tekstami delatorskimi, a także z legendami i kontrlegendami, którymi już po transformacji obrosły. Jestem głęboko przekonany, że praca prof. Friszkego powinna być zalecana studentom na seminaria. Autor pokazał, jak wielki pożytek można uczynić z jednostronnych materiałów z teczek ipeenowskich, gdy podda się je krytycznej analizie warsztatowej. Słusznie zwraca uwagę jeden z jurorów, prof. Wiesław Władyka, na ważne przymioty Friszkego jako historyka: dzięki empatii i unikaniu za wszelką cenę prezentyzmu jest on w stanie prawdziwie i rzetelnie zrozumieć i opisać protagonistów swojej książki.
W dziale pamiętników i wspomnień mieliśmy w minionym roku kilka głośnych książek, jak chociażby „Egzekutor” Stefana Dąmbskiego (Karta) – brutalnie szczera, prawie ekshibicjonistyczna spowiedź młodocianego wykonawcy wyroków akowskich, czy refleksyjne wspomnienia znanego psychologa Józefa Kozieleckiego „Moje wzloty i upadki. Autobiografia z psychologią w tle” (Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne). Zwraca uwagę wysyp wspomnień sybirackich. Książka Wiesława Adamczyka „Kiedy Bóg odwrócił wzrok” (Rebis) uzyskała nominację, ale poza nią chcielibyśmy zwrócić uwagę na dwa obszerne tomy „Wspomnień Sybiraków”, wydanych przez Koło Związku Sybiraków w Bystrzycy Kłodzkiej, oraz na zbiór „Ocalić od zapomnienia. Wspomnienia Sybiraków” (IPN Szczecin)
Nagrodę przyznaliśmy wszakże pamiętnikowi nietypowemu. Nie są to – zazwyczaj spotykane – linearne memuary. Są to wspomnienia skrzyżowane – nomen omen – Jerzego Krzyżanowskiego i Magdy Krzyżanowskiej-Mierzewskiej „Według ojca, według córki” (WAB) [przeczytaj fragment nagrodzonej książki]. Jak określić ten rodzaj pamiętników? To w istocie saga rodu. Choćbym się bardzo wysilił, nie znalazłbym lepszej charakterystyki tej książki, niż ta dana przez samą oficynę wydawniczą. „Ojciec i córka z okruchów wspomnień pieczołowicie odtwarzają historię dyskretnych stryjów i wścibskich ciotek, wariatek i profesorów, lekarek i inżynierów, awanturnic, pań domu i łączniczek. Barwne dzieje dwóch rodów – Krzyżanowskich, wywodzących się z Wileńszczyzny, Krzyżanowskich ze Lwowa i ich potomków z Trójmiasta”.
„Narrative History” – to termin bardzo modny od kilku dziesięcioleci. Historia opowiadana – to sposób tworzenia czy, lepiej powiedzieć, wywoływania źródeł. Jest wiele tego typu projektów badawczych na świecie. Słynne Archiwum Spielberga (obecnie archiwum Uniwersytetu Los Angeles) – to nic innego jak wielki zbiór historii mówionej.
Jednym z takich projektów jest międzynarodowy projekt dokumentacyjny Mauthausen, którego partnerem polskim był Ośrodek KARTA. W zebraniu polskich relacji ludzi, którzy przeżyli Mauthausen i Gusen, główne zasługi ma Katarzyna Madoń-Mitzner, która działalność rozpoczętą w Ośrodku KARTA przeniosła do Domu Spotkań z Historią. Nagrodą za tom „Ocaleni z Mauthausen” (DSH, Karta) [przeczytaj fragment nagrodzonej książki] pragniemy zwrócić uwagę na znaczenie historii mówionej, historii opowiadanej przez naocznych świadków.
Nominowało jury w składzie:
prof. Włodzimierz Borodziej, prof. Jerzy Holzer, prof. Jerzy Tomaszewski, red. Marian Turski, prof. Feliks Tych, prof. Wiesław Władyka, prof. Wojciech Wrzesiński, dr Marcin Zaremba.
Zapraszamy do Sklepu Polityki do sekcji nagrodzonych książek historycznych