W jakim kraju wybuchło powstanie styczniowe? Królestwo Polskie narodziło się w 1815 r. i do 1863 r. przeszło przez kilka etapów ustrojowych.
Józef Piłsudski ujął to tak: „Wielkość naszego narodu (...) polegała (...) na jedynym może w dziejach naszych rządzie, który, nieznany z imienia, był tak szanowany i tak słuchany, że zazdrość wzbudzić może we wszystkich krajach i u wszystkich narodów”.
Czy powstanie było nieuniknione? I dlaczego przywódcy państwa podziemnego decydowali się na nie w tak niedogodnej chwili i przy nikłych szansach powodzenia?
Skończył dotknięty niełaską zarówno cara, z którym świadomie chciał się ułożyć, jak i rodaków. Jego biografię wykorzystuje się w polemikach na przeciwstawne sposoby.
Dla Bolesława Prusa powstanie styczniowe skończyło się raną, procesem i pozbawieniem szlachectwa. Dla jego brata – chorobą psychiczną.
Jest przykrą prawdą, że uwolnienie od pańszczyzny chłopi w Polsce zawdzięczali zaborcom. Wieki poddaństwa odcisnęły straszliwe piętno na chłopskim charakterze i mentalności.
Udział Żydów w powstaniu styczniowym miał ważny wpływ na kształtowanie się relacji polsko-żydowskich. To przede wszystkim wtedy utrwaliła się idea Polaka wyznania mojżeszowego.
Powstanie styczniowe dla pokolenia Józefa Piłsudskiego było tym, czym dla pokolenia Solidarności Powstanie Warszawskie. A Karol Marks widział w nim sygnał do europejskiej rewolucji. To w odpowiedzi na polską tragedię 150 lat temu powstała I Międzynarodówka.
Powstanie styczniowe było pierwszym zrywem narodowym, w którym znaczący udział miały kobiety.