Model dwubiegunowy – od „wrogów odwiecznych naszego plemienia” do „przyjaciół Moskali” – zawiera ogromną gamę odcieni, wynikającą z konkretnych doświadczeń jednostkowych, niezbyt poddających się generalizacji.
Droga do demokratycznej Rosji będzie wiodła przez Ukrainę. Tak jak aneksja Krymu stworzyła zagrożenie dla pokoju w Europie, tak pokojowe rozwiązanie tego problemu – we współpracy z Ukrainą – może otworzyć nowy rozdział w europejskiej polityce. Także w historii relacji polsko-rosyjskich.
Rzeczpospolita i Moskwa w XVI–XVIII w. rywalizowały o pozycję gospodarza i pana w Europie Wschodniej. Ich dzieje w tej epoce obrazują dwie odmienne drogi rozwoju.