Inkwizycja w starciu z herezją. Między prawdą a czarną legendą

Średniowieczny system inkwizycyjny wprowadził w życie nie tylko procedury prawne i mechanizm represji wobec odstępców od wiary, ale też stworzył zestaw wyobrażeń i symboli, swoistą inkwizycyjną mentalność, która w różnych okresach służyła uzasadnieniu przemocy religijnej.

Obrazy inkwizycji. Inkwizycja jest powszechnie postrzegana jako szczególnie ciemna karta w dziejach Kościoła. Stanowi jedno z najbardziej trwałych wyobrażeń na temat średniowiecza – epoki, w której Kościół sprawował rząd dusz, narzucał swoje normy w sferze wierzeń i obyczajów, bezwzględnie się rozprawiał z niepokornymi. Pomimo wielu badań i popularyzatorskich prac taki obraz nie uległ zasadniczej zmianie. W filmach i powieściach literackich inkwizycję łączy się z torturami, stosami, śmiercią niewinnych ofiar. Inkwizytor, zwykle noszący dominikański habit, jest przedstawiany jako bezlitosny oprawca i zadufany w sobie fanatyk.

W taki sposób inkwizycję postrzega np. Andrzej Sapkowski, dla którego jest ona „symbolem określonych działań – palenia, torturowania, trzymania za mordę, zwalczania postępu”. Najbardziej bodaj znanym literackim obrazem inkwizytora pozostaje Wielki Inkwizytor z powieści „Bracia Karamazow” Fiodora Dostojewskiego. Utożsamiony z Tomásem Torquemadą, generalnym inkwizytorem Aragonii i Kastylii, jawi się jako ascetyczny mnich, a zarazem bezwzględny sędzia. Spotkanie Wielkiego Inkwizytora z Chrystusem, który ponownie przyszedł na świat, obnaża hipokryzję dominikańskiego sędziego, który nawet Boga-Człowieka skazałby na śmierć. Przesłuchanie Jezusa ma formę monologu zaślepionego władzą tyrana, którego furia kontrastuje ze spokojem milczącego więźnia. Odmalowany piórem Dostojewskiego obraz z dużą psychologiczną wnikliwością oddaje procedurę procesów o herezję, w której istotnie inkwizytor miał całkowitą kontrolę nad przebiegiem procesu, określał jego formę.

ANHeretyk lollard odbywa pokutę publiczną; trzyma wiązkę drewna i świecę; drzeworyt z książki Johna Foxe’a „Acts and Monuments”, 1583 r.

W literaturze pięknej można znaleźć szereg opisów ukazujących inkwizycję jako bezwzględną policję religijną.