Architektura romańska. Rozkwit architektury romańskiej zaczął się pod koniec X w. Wznoszono wtedy liczne kościoły i klasztory, chętnie wspierane darowiznami lub fundowane przez możnych. Nad wszystkimi kongregacjami górowało ustanowione w 910 r. opactwo benedyktynów w Cluny – największy klasztor, jaki kiedykolwiek zbudowano w Europie Zachodniej, którego bazylika była szczytowym osiągnięciem sztuki XI w. Na wzór tego klasztoru budowano kolejne, rozrzucone po całej chrześcijańskiej Europie. W szczytowym okresie potęgi opactwu w Cluny podlegało od 800 do 1200 klasztorów, które dbały o jak najbardziej godną formę świątyni Pańskiej i współzawodniczyły między sobą o najwspanialszy kościół. W XII w. Cluny zaczęło tracić na znaczeniu na rzecz cystersów i kanoników regularnych.
W Niemczech, gdzie w porównaniu z Anglią czy Francją panowały stosunkowo stabilne warunki polityczne, a cesarz cieszył się wielkim autorytetem, obok klasztorów już w XI w. w okolicach Gór Harcu (Goslar) i w środkowej Nadrenii (Spira) zaczęto budować wielkie cesarskie katedry – pomniki chwały Boga i odzwierciedlenie potęgi Cesarstwa Rzymskiego. Ponieważ był to okres sporu o inwestyturę, architektura romańska symbolizowała z jednej strony sojusz władzy świeckiej z Kościołem i wspólną chęć tworzenia dzieł ku chwale Boga, z drugiej rywalizację cesarzy z papiestwem.
Epoka katedr gotyckich. We Francji epoka katedr rozpoczęła się dopiero w I poł. XII w. wraz ze wzrostem potęgi króla i rozkwitem miast, siedzib biskupów. Pierwszym królewskim miastem średniowiecznej Europy był Paryż. To tu wykształcił się nowy strzelisty i świetlisty styl – gotyk, wypracowany przez wąski krąg dostojników kościelnych z otoczenia monarchy i rozpropagowany przez purpuratów.