Jak doszło do pierwszego rozbioru Rzeczpospolitej

Pierwszy rozbiór: aż do gorzkiego końca szlachta nie zdawała sobie sprawy z rozgrywającego się dramatu.

Wojna i zaraza. Zapowiedzią nieszczęścia była epidemia. Ognisko dżumy od wieków czaiło się wokół czarnomorskich stepów i wybrzeży Morza Kaspijskiego, skąd co jakiś czas przenikało do Europy przez tereny Imperium Osmańskiego bądź Chanatu Krymskiego. Ponieważ zaraza podąża najczęściej w ślad za wojną, przemarsz przez ukrainne województwa wojsk generała Piotra Rumiancewa (w ramach VI wojny rosyjsko-tureckiej, 1768–74) wywołał wśród mieszkańców Rzeczpospolitej jak najgorsze obawy. Równie dobrze plagę do kraju mogli przynieść konfederaci barscy grasujący na pograniczu polsko-tureckim albo poganiacze uczestniczący w spędzie bydła z Wołoszczyzny.

Koniec końców latem 1769 r. zaraza szybko rozprzestrzeniła się w województwach podolskim, bracławskim, ruskim i wołyńskim. Król Stanisław August Poniatowski oraz magnaci wysłali lekarzy na południowy wschód, by pomogli w zwalczaniu epidemii oraz przysłali raporty na temat rozwoju sytuacji. Ówcześni nie mogli wiedzieć o istnieniu wywołującej dżumę Yersinia pestis – zamiast tego pisali o morowym powietrzu bądź gorączce nerwowej. Miasta zamykały swoje bramy, wpuszczając za nie jedynie tych, którzy okazali „bilety zdrowia” potwierdzające, że przybywają z okolic niedotkniętych zarazą, podejrzanych zalecano z kolei „wietrzyć” za murami przez przynajmniej sześć tygodni. Aby epidemia nie objęła reszty kraju, postanowiono odgrodzić województwa południowo-wschodnie kordonem sanitarnym. Rozciągał się on od granicy z Wołoszczyzną przez Brahiłów, Pików, Połonne i Brody aż do Buska. Ze względu na szczupłość sił Rzeczpospolitej kontrolę nad częścią odcinków sprawowały wojska rosyjskie.

Muzeum Narodowe w WarszawieMapa z 1773 r., sporządzona na zamówienie króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, z zaznaczonymi ziemiami zabranymi Rzeczpospolitej w 1772 r.

Zaciąganie kordonu. Zarówno w Austrii, jak i w Prusach zdawano sobie sprawę z niebezpieczeństwa związanego z nadchodzącą ze wschodu epidemią.