Mianem wieszcza narodowego określa się natchnionego poetę, który w kluczowych momentach dziejów odsłania poprzez swoją twórczość profetyczne wizje przyszłości, stając się duchowym przywódcą narodu. Chociaż koncepcja ta ma korzenie w starożytnych wyobrażeniach o nadprzyrodzonych źródłach natchnienia, które są obecne także w Biblii i antycznych tekstach kultury, to jednak ukształtowała się w epoce romantyzmu, scalając figurę proroka i artysty. Do początku XIX w. słowo wieszcz funkcjonowało w języku polskim jako synonim poety. W okresie porozbiorowym, kiedy w sytuacji braku państwowości literatura coraz bardziej zaczęła odgrywać narodotwórczą i mitotwórczą rolę określenie przybrało znaczenia profetycznego. Przy czym profetyzm był rozumiany jako prorokowanie, objaśnianie przeszłości i wezwanie do moralnej odnowy.
Z jednej strony zadecydowało o tym społeczne zapotrzebowanie na symboliczną reprezentację, która legitymizowałaby słuszność niepodległościowych dążeń i dawała nadzieję na wygraną. Z drugiej zaś samoświadomość romantyków, którzy – wzorując się na przepowiadających przyszłość ludowych bardach – upatrywali misję poety w duchowym przywództwie i wykreowali obraz bohatera/autora jako wybitnej jednostki, podejmującej odpowiedzialność za los zbiorowości w walce przeciwko obcej dominacji.
Pierwszy do grona wieszczów narodowych został zaliczony Adam Mickiewicz (1798–1855), który dał najwcześniejsze wzorce poezji tego typu. W 1831 r. powstaniec listopadowy Józefat B. Ostrowski pisał w „Nowej Polsce”, że Mickiewicz w „Konradzie Wallenrodzie” (1828) „zapowiedział ujarzmionym ziomkom, że lud nieszczęśliwy oprócz pieśni i pamiątek ma jeszcze miecz Archanioła. Zrozumieliśmy to uroczyste (...) to okropne naszym ciemiężcom wyzwanie.