Między Rzymem a Konstantynopolem. Ogromne państwo polsko-litewskie było domem dla wielu nacji, wiar i kultur. Podziały narodowe w obecnym znaczeniu nie były ostre. Ludność zamieszkująca dzisiejszą Białoruś i Ukrainę mówiła językiem zwanym ruskim i wyznawała wiarę prawosławną. Prawosławie sprowadzono na te tereny z Bizancjum mniej więcej w tym samym czasie (988), gdy wczesna Polska przyjęła chrzest z Rzymu (966). Tym samym Ruś Rurykowiczów znalazła się w strefie chrześcijaństwa wschodniego, a Polska Piastów w strefie chrześcijaństwa zachodniego. Miało to skutki cywilizacyjne, kulturowe, polityczne, religijne.
Pomysł z unią pojawił się w XVI w. wśród ruskiej szlachty. Był to czas gwałtownych zmian w Europie wywołanych rozłamem w chrześcijaństwie zachodnim na zwolenników i przeciwników Marcina Lutra, niemieckiego mnicha domagającego się reformy Kościoła łacińskiego (rzymskiego). Idee reformacyjne miały wśród polskiej szlachty spore wzięcie, jednak papiestwo podjęło duży wysiłek, by ruch ten zahamować. Na projekt reformacyjny Kościół rzymski odpowiedział kontrreformacją.
Związany z tym ferment ideowy przeniknął i do prawosławia w obrębie przedrozbiorowej Polski. Miało ono swoją strukturę kościelną podlegającą religijnie patriarchatowi w Konstantynopolu. Wyznawców łączyła nie tylko wiara, ale i język, obrzędy, zwyczaje, tradycje życia i kultury. Badacze zaznaczają jednak, że poziom intelektualny prawosławnego duchowieństwa nie był wysoki, wśród mas wiernych panowała ignorancja.
Ruch odnowy prawosławia. Dostrzegali to ówcześni przywódcy świeccy, na czele z największym magnatem na ziemiach ruskich księciem Wasylem Ostrogskim, który przewodził ruchowi odnowy prawosławia. Założył uczelnię, w której uczono trzech języków liturgicznych: staro-cerkiewno-słowiańskiego, greki i łaciny.