Polska szlachta, herby i tytuły

O strukturze społecznej Rzeczpospolitej piszemy w innym miejscu, ale już teraz podajmy, choćby encyklopedyczną, definicję szlachty, która jest w jakimś sensie głównym bohaterem naszej opowieści. To ona była współtwórcą unii polsko-litewskiej, a następnie synonimem obywatela (i, używając dzisiejszych pojęć, narodem politycznym).

Zatem szlachta (od niem. Geschlecht, ród) to warstwa społeczna, ukształtowana w Europie u schyłku średniowiecza, która w społeczeństwie stanowym tworzyła grupę uprzywilejowaną pod względem prawnym, politycznym i ekonomicznym, a następnie była głównym oparciem władzy państwowej w większości systemów absolutystycznych. Rozróżnia się szlachtę wyższą, posiadającą dziedziczne tytuły arystokratyczne (arystokracja), oraz szlachtę niższą.

W starszej historiografii szlachtę uznawano za kontynuację średniowiecznego rycerstwa; obecnie uznaje się, że kształtowała się ona od przełomu XIV i XV w. (kryzys stanu rycerskiego) do II połowy XVI w., obejmując potomków rodów rycerskich oraz ludzi nowych, którzy prawo do herbu uzyskali w uznaniu zasług lub przez kupno godności i majątków ziemskich. W końcu XVI w. wyraźniej zaznaczyły się tendencje do zamykania się stanu i preferowania wyłączności szlachectwa dziedzicznego, co znajdowało wyraz w prawnych ograniczeniach możliwości kreowania nowej szlachty oraz rozwijaniu teorii mitologizujących pochodzenie szlachty i uzasadniających jej uprzywilejowaną pozycję (stąd w obyczajowości szlacheckiej skłonność do endogamii i potępienie mezaliansu). Mimo to szlachta nigdy nie stała się grupą całkowicie zamkniętą, chociaż występowały znaczne różnice prawne i zwyczajowe między poszczególnymi krajami co do możliwości przechodzenia do szlachty z innych stanów; awans do stanu szlacheckiego dawały nobilitacje, które pozostawały w gestii władzy państwowej lub wynikały z przepisów prawa: oprócz uszlachcenia za zasługi w służbie wojskowej lub cywilnej w części krajów plebejusz stawał się szlachcicem, osiągając odpowiedni stopień w hierarchii urzędniczej; stąd zwłaszcza we Francji i krajach niemieckich, obok szlachty rodowej (francuska noblesse d’épée, niemiecka Uradel), wykształciła się szlachta urzędnicza (noblesse de robe, Beamtenadel).