Bizantyńska religijność. Religijność bizantyńska, której wyraźne ślady widzimy do dziś, zwłaszcza w krajach prawosławnych, sięga korzeniami IV w., kiedy po zakończeniu najbardziej krwawej fali prześladowań chrześcijaństwo nie tylko zyskało status legalnego wyznania, ale stało się religią cesarza. To wydarzenie na różne sposoby wpłynęło na religijność. Po pierwsze, chrześcijanie nabrali przekonania, że świat materialny wciąż jest sceną aktywnego działania mocy Boga i przestali postrzegać go wyłącznie jako korytarz do Królestwa Niebieskiego. Po drugie, bycie chrześcijaninem przestało być wyzwaniem, jak w czasach prześladowań. Po trzecie, chrześcijaństwo zyskało środki do organizowania nowych form kultu.
Żywot Antoniego. Ok. 270 r. niejaki Antoni, średnio zamożny właściciel majątku ziemskiego w Dolnym Egipcie, rozdał swoją własność ubogim i zaczął życie poświęcone ascezie i modlitwie na skraju wsi. Nie było w tym nic dziwnego. Asceza, a zwłaszcza post i rezygnacja z seksu były w chrześcijaństwie znanymi i cenionymi formami pobożności już w I w. Potem jednak Antoni zrobił rzecz niezwykłą – porzucił wieś i zamieszkał na pustyni, fizycznie i symbolicznie odgradzając się od cywilizacji. Nie jest łatwo powiedzieć, co go zainspirowało, ważniejsze jest jednak, dlaczego znalazł naśladowców: kiedy umierał w 356 r., na pustyni wzdłuż doliny Nilu żyły tysiące mnichów (gr. monachoi), dla których Antoni stanowił wzór. Zapewne odegrało tu rolę kilka czynników: koniec prześladowań przyniósł wzrost prestiżu męczenników, jednocześnie odbierając możliwość ich naśladowania. Ci, którym epoka pokoju wydawała się pozbawiona wyzwań, szukali ich na pustyni. Co ważne, wśród mnichów pierwszego pokolenia znalazły się postacie charyzmatyczne, zdolne przyciągnąć ludzi z różnych grup społecznych i nadać rodzącemu się zjawisku ramy pozwalające na dalszy rozwój.