Kilkuset żydowskich mieszkańców Jedwabnego w powiecie łomżyńskim zostało 10 lipca 1941 r. żywcem spalonych w stojącej na obrzeżach miasteczka stodole. Całopalenie poprzedzał kilkugodzinny spektakl znęcania się nad zgromadzonymi na rynku żydowskimi rodzinami. Ofiary bito, lżono, upokarzano, zmuszano do pielenia trawy z bruku. Towarzyszyły temu indywidualne zabójstwa i plądrowanie żydowskich domów.
Pytanie o winnych tej zbrodni jest tożsame z pytaniem o sprawców. W pogromie i finałowym mordzie uczestniczyło ponad stu Polaków z Jedwabnego i okolicznych wsi. W aktach powojennych procesów odnotowano nazwiska 115 mężczyzn, którym świadkowie przypisali udział w antyżydowskiej przemocy. Mowa tam również o „wielu chłopach ze wsi”, którzy zjechali się furmankami, by rabować żydowskie mienie. Relacje podkreślają przy tym centralną rolę członków polskiego Zarządu Miejskiego jako organizatorów pogromu.
Jednak nie mniej ważną rolę – inspiratorów i podżegaczy do zbrodni – odegrało niewielkie komando niemieckiej Policji Bezpieczeństwa, które zjawiło się w Jedwabnem. Podczas spotkania z burmistrzem Marianem Karolakiem i jego przybocznymi Niemcy namówili Polaków do „policzenia się” z Żydami. Był już przykład z pobliskiego Radziłowa, gdzie trzy dni wcześniej doszło do masowego mordu według podobnego scenariusza. Tam gestapowcy podburzali miejscowych przeciwko Żydom, „że to przez nich Polacy cierpieli za Sowietów”. Podobnie musiało być w Jedwabnem, o czym świadczy znamienny epizod. Zanim wszystkich Żydów popędzono na śmierć do stodoły, grupę mężczyzn zmuszono do zburzenia popiersia Lenina i urządzenia jego szyderczego pogrzebu. W ten sposób stygmatyzowano Żydów jako komunistów, odpowiedzialnych za sowieckie prześladowania.
Mord w Jedwabnem miał miejsce w szczególnym czasie.