Podział Indii
70. rocznica niepodległych Indii i Pakistanu. Jak do tego doszło?
Artykuł pochodzi z Pomocnika Historycznego „Dzieje Indii”.
Od chaosu do chaosu. W 1947 r., po prawie 200 latach, Brytyjczycy opuścili Azję Południową. Gdy przybyli na subkontynent w połowie XVIII w., zastali go podzielony pomiędzy wielu, często skłóconych ze sobą, lokalnych władców. Wycofując się z niego w połowie XX w., pozostawili po sobie podobny chaos.
Rozejście się wizji. Od lat 20. XX w. nadrzędnym celem dominującej na subkontynencie organizacji politycznej, jaką była Partia Kongresowa (Indyjski Kongres Narodowy), było uzyskanie niepodległości od Korony Brytyjskiej. Kongres składał się w większości z hindusów, ale pretendował do miana ugrupowania ogólnoindyjskiego reprezentującego wyznawców wszystkich religii. Jej liderzy, tacy jak Gandhi i Nehru, opowiadali się za państwem świeckim, uznając, że interes ekonomiczny Indusów jest taki sam bez względu na wiarę. Jednak nasilająca się w latach 30. rywalizacja o władzę z Brytyjczykami sprawiła, że nie dostrzegli oni wyłaniającego się niebezpieczeństwa w postaci Ligi Muzułmańskiej.
Za fundatora i duchowego ojca Pakistanu uznaje się muzułmańskiego poetę i ideologa Muhammada Ikbala (1878–1938). W wyniku sformułowanej przez niego koncepcji dwóch narodów w XX w. wykształciła się odrębna tożsamość indyjskich muzułmanów. W swoich utworach Ikbal opiewał wartości zawarte w Koranie i promował jedność braci w wierze. Działał też na polu polityki. Poszukując rozwiązania trapiącego muzułmanów problemu biedy, wysunął pomysł prowincjonalnych autonomii, w których obowiązywałoby prawo szarii.
Na początkowym etapie formułowania koncepcji, w latach 30., przez Pakistan rozumiano ciało polityczne chroniące pozycję muzułmanów wewnątrz scentralizowanego rządu. Niekoniecznie zakładano utworzenie odrębnego terytorialnie, niepodległego państwa, choć rzeczywiście szybko pojawiła się idea zjednoczenia politycznego stanów, w których muzułmanie stanowili większość. Sama nazwa Pakistan, autorstwa muzułmańskiego studenta z Cambridge, zrodziła się w podobnym czasie. Interpretuje się ją dwojako: 1) to połączenie słów pak (w urdu – czysty, nieskalany) i stan (miejsce); 2) zestawienie (akronim) nazw regionów mających wchodzić w skład nowego państwa: P – od Pańdźabu, A – od prowincji afgańskiej, K – od Kaśmiru, S – od Sindhu i – stan od Baluczystanu.
Myślą Ikbala inspirował się i zaczął wdrażać ją w życie Muhammad Ali Dźinnah. Jako przywódca Ligi Muzułmańskiej sprawił najpierw, że ugrupowanie zaczęło się liczyć na indyjskiej arenie politycznej, a następnie doprowadził do utworzenia Pakistanu. W latach 30., wykorzystując rywalizację o władzę pomiędzy kongresem a Brytyjczykami, zdołał uzyskać znaczące poparcie wśród swoich braci w wierze i zbudować silną pozycję. Głosząc hasło „islam w niebezpieczeństwie”, oskarżał Indyjski Kongres Narodowy o prowadzenie polityki w duchu hinduskiego nacjonalizmu, zagrażającego podstawowym prawom muzułmanów. Wzorując się na polityce brytyjskiej i mając pewne wsparcie ze strony kolonizatorów, prowadził propagandę przeciwko kongresowi, dążąc do tego, aby Liga Muzułmańska stała się jedynym reprezentantem interesów muzułmanów na subkontynencie.
Ku podziałowi. Nehru nie był skłonny zaakceptować takiej roli ligi, ale jednocześnie nie doceniał rosnącej pozycji Dźinnaha. Umocnieniu się LM sprzyjał także konflikt kongresu z Brytyjczykami o udział w II wojnie światowej, w którą Indie zostały zaangażowane w sposób arbitralny. Dźinnah wykorzystał chaos i w 1940 r. na posiedzeniu Ligi Muzułmańskiej w Lakhnau oficjalnie zadeklarował potrzebę utworzenia Pakistanu jako osobnego państwa muzułmańskiego.
Osłabieni wojną Brytyjczycy w końcu pogodzili się z koniecznością oddania władzy na subkontynencie w ręce Indusów. Negocjacje co do przyszłego stanu rzeczy toczyły się od marca 1946 r. między trzema podmiotami: Koroną Brytyjską, IKN i LM. Wtedy jeszcze z przyczyn praktycznych odrzucano możliwość podziału. Jednak Dźinnah, nieugięty w torpedowaniu kolejnych propozycji konsensu, dla realizacji swoich planów był gotów podjąć radykalne środki. Preludium do tego, co dopiero miało nadejść, były wydarzenia z 16 sierpnia 1946 r., określane mianem Dnia Akcji Bezpośredniej. Ataki, do których zachęcił muzułmanów Dźinnah, skutkujące odwetem ze strony hindusów i sikhów, pochłonęły po obu stronach przeszło 13 tys. ofiar. Jedynym sposobem na uspokojenie sytuacji wydało się Brytyjczykom ustąpienie przed żądaniami ligi.
Nehru uznał podział za zło konieczne, które trzeba zaakceptować w imię wyższego celu niepodległościowego. Gandhi natomiast był nieprzejednany. Zawiedziony formą, w jakiej zrealizowały się jego marzenia o wolności, wycofał się z życia politycznego i nie uczestniczył w końcowych negocjacjach. Wierny swoim ideałom wędrował po subkontynencie, nawołując ludzi do zaprzestania przemocy na tle religijnym.
Parlament brytyjski uchwalił akt o niepodległości Indii 18 lipca 1947 r. W nocy z 14 na 15 sierpnia, o 10 miesięcy wcześniej, niż pierwotnie zakładano, zostały powołane do życia Indie i Pakistan. Przywództwo nad Indiami jako premier objął Nehru, natomiast Dźinnaha mianowano generalnym gubernatorem Pakistanu. Oba kraje otrzymały status dominiów.
Podział. Za wytyczenie granic pomiędzy nowymi państwami były odpowiedzialne dwie tajne komisje pod przewodnictwem niezorientowanego w indyjskiej rzeczywistości sir Cyrila Radcliffe’a. Przebieg granic ogłoszono 17 sierpnia. Ustalono, że w obręb Pakistanu wejdą następujące prowincje: Bengal Wschodni, Sindh, Baluczystan, część Pańdźabu oraz Północno-Zachodnia Prowincja Graniczna (obecnie Chajber Pachtunchwa). Państwo zostało podzielone na dwie, oddalone od siebie o 1700 km, prowincje: wschodnią i zachodnią, ze stolicami odpowiednio w Dhace i Karaći. Indie, zajmujące resztę subkontynentu, miały natomiast być federacją stanów utworzonych z wcześniejszych księstw według kryterium językowego.
Problematyczne okazały się księstwa Hajdarabadu, Dźunagadhu i Kaśmiru. Pierwsze dwa znajdowały się pośrodku subkontynentu i były zarządzane przez władców muzułmańskich. Szybko zostały jednak zajęte przez wojsko indyjskie i włączone do federacji. Kaśmir natomiast, znajdujący się pomiędzy Indiami i Pakistanem, był rządzony przez władcę hinduskiego, ale w dużej mierze zamieszkiwała go ludność muzułmańska. Próba rozwiązania tej kwestii przerodziła się w trwający do dziś konflikt zbrojny, czego konsekwencją jest podział Kaśmiru pomiędzy Indie i Pakistan.
Uchodźcy. Upublicznienie informacji o podziale wywołało ogromną falę uchodźców. Ponad 10 mln osób z całego subkontynentu zaczęło przekraczać granice w obu kierunkach. W czasie podróży tak muzułmanie, jak hindusi i sikhowie byli narażeni na ataki ze strony wyznawców przeciwnej religii. Na duże odległości przemieszczano się specjalnymi pociągami, które niejednokrotnie docierały do celu wypełnione jedynie martwymi ciałami pasażerów. Wiele rodzin zostało rozdzielonych, granica niekiedy wręcz dzieliła gospodarstwa na pół. W krwawych zamieszkach najbardziej ucierpiał Pańdźab i zamieszkujący go sikhowie. Podział niósł ze sobą poważne konsekwencje społeczne i ekonomiczne.
Równie dramatyczne sceny rozgrywały się w głębi nowo powstałych państw. Pokojowo współżyjąca dotąd ludność ulegała nastrojowi wzajemnej wrogości. Dochodziło do licznych rozbojów i pogromów na tle religijnym, których ofiarą padali ci, którzy – stanowiąc na danym terenie mniejszość religijną – decydowali się pozostać na rodzinnej ziemi. W sumie w latach 1946–48 śmierć poniosło ponad milion osób. Był to jeden z najczarniejszych okresów w historii Indii.
Traumatycznym wydarzeniom z czasów podziału poświęciło miejsce w swojej twórczości wielu pisarzy, jak np. urdujęzyczny prozaik Sadat Hasan Manto czy Khuśwant Singh, autor powieści „Pociąg do Pakistanu” (Train to Pakistan). W kontekście tego okresu historycznego toczy się również akcja powieści „Dzieci północy” pochodzącego z Indii Salmana Rushdiego.