„Kościuszko pod Racławicami” Jana Matejki
Ukryte znaczenia słynnego obrazu Matejki
Reżyser narodowej chwały. Dobiegający pięćdziesiątki Jan Matejko rozpoczynał pracę nad „Kościuszką pod Racławicami”, gdy miał coraz częstsze problemy ze zdrowiem. W sierpniu 1886 r. wyprawił się na pole bitwy, ale pod koniec miesiąca ciężko zachorował; miał problemy z żołądkiem na tle nerwowym. Źle leczony otarł się o śmierć. Kłopotów przysparzała mu też rodzina, jego małżeństwo praktycznie nie istniało, żona z objawami neurozy trafiła do szpitala psychiatrycznego. Malarz miał problemy z synami, musiał spłacać długi brata Edmunda i wspierać finansowo dalszą rodzinę. Do tego zaangażował się w ratowanie krakowskich zabytków, sprzeciwił się zburzeniu dawnego szpitala zakonu duchaków pod budowę Teatru Miejskiego i wszedł w spór z radą miasta.
Był już artystą uznanym. Dla XIX-wiecznego odbiorcy, który nie znał kina, był kimś w rodzaju reżysera George’a Lucasa. Opowiadał o wielkich chwilach narodu tak, jakby opowiadał o chwale nacji istniejącej w innej galaktyce. Polski nie było na mapie Europy i nic nie wskazywało na to, by miało się to zmienić. Ale Matejko opowiadał, jak nikt przed nim. Reżyserował swoje wielkie płótna, bohaterów zamykał w kompozycyjnych i symbolicznych gestach. „Sobieskiego pod Wiedniem”, wystawianego w stolicy Austrii, podziwiało dziennie 2–5 tys. osób, na wystawie zjawił się cesarz Franciszek Józef. Obrazy mistrza cieszyły się popularnością w Paryżu, Pradze, Warszawie, Lwowie, Rzymie, Petersburgu, Budapeszcie... Był jedynym malarzem, który trafiał do masowej polskiej wyobraźni. Dosłownie pod strzechy.
W zastępstwie Sobieskiego. Naród, którego państwa nie było na mapie, chciał zakupić „Sobieskiego pod Wiedniem” do otwartego we wrześniu 1883 r.