Otrzymał staranne wykształcenie, które jednak nie było w stanie zastąpić braku cech, tak ważnych dla władcy: silnego charakteru, odwagi i energii. Mikołaj II (1868–1918), ukształtowany – podobnie jak jego ojciec Aleksander III – przez Konstantego Pobiedonoscewa, był zwolennikiem utrzymania status quo, samowładztwo traktował jako spuściznę przodków, której nie wolno uszczuplać. Niemal od początku jego panowania wstrząsały Rosją fale rozruchów i strajków – zarówno robotniczych, jak i chłopskich – które bezskutecznie starano się wygasić, wzmacniając represje i zwiększając rolę ochrany. Tymczasem szybkiemu rozwojowi przemysłu rosyjskiego towarzyszył żywiołowy rozwój nielegalnych partii rewolucyjnych (Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji, Partia Socjalistów Rewolucjonistów), które z jednej strony przystąpiły do organizowania wystąpień robotniczych, z drugiej odpowiadały na terror władz zamachami na czołowych przedstawicieli regime’u. Car kontynuował program uprzywilejowania Rosjan kosztem innych narodowości imperium, nie cofając się nawet przed redukcją autonomii Finlandii, a także polityką dyskryminacji Żydów, która zaowocowała nową falą pogromów (1903–06).
Mikołaj II starał się też umacniać i poszerzać wpływy rosyjskie na Dalekim Wschodzie. Początkowo polityka ta zdawała się przynosić efekty, jednak doprowadziła do zaostrzenia stosunków z Japonią, car zaś – marzący o opanowaniu Korei i osiągnięciu całkowitej dominacji w Azji – chętnie poddał się wpływowi grona doradców, prących do wojny z Japonią. Wbrew oczekiwaniom cara wojna ta (1904–05) okazała się pasmem rosyjskich klęsk, zarówno na lądzie, jak i na morzu. Na dodatek pogorszyła sytuację wewnętrzną kraju – szybko rosło bezrobocie i drożyzna, mnożyły się strajki, początkowo lekceważone przez cara.