System polityczny w carskiej Rosji

Skuteczne reformy ograniczające autokratyczną władzę, podjęte w XIX w., mogły otworzyć Rosji inną drogę rozwoju. Tak się wszakże nie stało. Dlaczego?

BEW Aresztowanie przez ochranę, obraz olejny na drewnie Ilji Riepina 1880-82 r.

Na rozdrożu dziejów. Autor „Listu filozoficznego” Piotr Czaadajew wypowiedział opinię, że Rosja ma w historii powszechnej do odegrania lekcję pokazową dla ludzkości. Innymi słowy: jej losy przyniosą jakieś szczególne w swym rodzaju doświadczenie. W pewnej mierze takim teatrem dziejowym stał się wiek XIX, który dla Rosji trwał od 1801 r. do 1917 r., czyli od wstąpienia na tron Aleksandra I do upadku monarchii i zwycięstwa bolszewików. Polski historyk Jan Kucharzewski ukazał to dziejowe doświadczenie Rosji jako zdumiewającą drogę prowadzącą „od caratu białego do czerwonego”.

Absolutyzm oświecony i autarkiczny. W Europie XVIII w. Rosja Katarzyny II była niewątpliwie istotnym komponentem nie tylko międzynarodowego układu sił, ale przede wszystkim „cywilizacji oświecenia”. Na kontynentalnej mapie obiegu idei, kreślonej z takiej perspektywy, historyk amerykański Larry Woolf dostrzegł Imperium Rosyjskie jako integralną część Europy, ale Polskę postrzegał jako swoistą czarną dziurę. O takim postrzeganiu decydował absolutyzm oświecony, którego sugestywnym przykładem jawiła się (i wciąż pozostaje dla historyków) Rosja. Jej udział w rozbiorach Rzeczpospolitej nie przesłania tej perspektywy. Ale kiedy kończył się XIX w. i zanim nastąpił 1917 r., Rosja Aleksandra III i Mikołaja II stała się bezspornie anachronizmem Europy. Była obok Turcji ostatnim państwem, które zachowało autokratyczną monarchię.

Trzy odsłony reform. W XIX w. podjęto próby naprawy państwa. Pierwszą pod panowaniem Aleksandra I (1801–25). Rządy Aleksandra II (1855–81) były drugim doniosłym doświadczeniem zamiaru modernizacji państwa, które sportretuje później francuski pisarz polityczny Anatol Leroy-Beaulieu.