Przede wszystkim gratuluję wyboru tematu i ciekawego artykułu [„Kto ma dziś szczęście”, POLITYKA 12, dot. światowego rankingu zadowolonych narodów – red.]. Szczęście to niedoceniany problem, a przecież jego znaczenie dla rozumienia społecznej rzeczywistości i prognozowania jej zmian jest podstawowe. (...)
Chciałbym odnieść się do centralnej kwestii podniesionej przez autora – problemu spadku poczucia szczęśliwości w krajach ekskomunistycznych, w tym oczywiście w Polsce, po odzyskaniu wolności i transformacji na ustrój prawdziwie demokratyczny. Przyczynę tego stanu rzeczy świetnie zdiagnozował przed ponad pół wiekiem Erich Fromm w „Ucieczce od wolności”. Rozważania tam wprawdzie krążą wokół problemu przyczyn zbiorowego szaleństwa narodu niemieckiego przed i w czasie II wojny światowej, ale analizy socjo- i psychologiczne mają ponadczasowy charakter. (...)
Przemiany 1989 r. ujawniły siłę i ponadczasowość paradoksu Fromma – upragniona wolność, miast stać się błogosławieństwem, stała się przekleństwem – źródłem lęku i frustracji. Wychowani w symbiotycznym związku z państwem-opiekunem, nie potrafimy się odnaleźć w rzeczywistości wymagającej inicjatywy i oparcia się na własnych siłach. (...) Oby historia nie obrała podobnego kursu, boć i podobny „zbawca”, który twierdzi, że ma lekarstwo na wszystko, już też przecież się objawił...