Maria Janion w tej fascynującej książce na nowo czyta dziedzictwo romantyzmu, analizując tym razem obrazy Żydów i stosunek do kwestii żydowskiej. Począwszy od legendy pierwszego żydowskiego bohatera narodowego, czyli Berka Joselewicza, pułkownika z powstania kościuszkowskiego, poprzez dwie skrajne wizje Żydów u Mickiewicza i Krasińskiego, aż po analizę dziennika wychowanego na dziedzictwie romantycznym policjanta z getta Calka Perechodnika. Pokazuje także wcześniejsze wyobrażenia: wizja niebezpieczeństwa, jakie niesie ta nacja, istniała w Oświeceniu. Choćby Stanisław Staszic proponował, aby zamknąć Żydów w gettach. Już wtedy popularna była wizja Żydów jako obcego bytu, który uniemożliwia jedność narodu.

To właśnie twierdzenie pojawia się u Krasińskiego, a w „Nie-Boskiej” największym złem jest spisek przechrztów – zamaskowanych Żydów. Krasiński stworzył mit założycielski polskiego antysemityzmu, a pierwszy zauważył to nie kto inny jak Mickiewicz. Dla niego naród izraelski był to „najstarszy i najbardziej tajemniczy ze wszystkich narodów”, a jego los połączył się z losem Polaków. W wizji mesjańskiej Mickiewicza Polska była reprezentantką Izraela, a idea wyzwolenia dotyczyła wręcz obu narodów. W tym sensie można znaleźć w poglądach Mickiewicza „presyjonizm”, czyli przekonanie o konieczności wyzwolenia Żydów. Może być on, jak pokazuje Janion, jednocześnie dziedzictwem mistyki żydowskiej (wywodzącej się od Jakuba Franka). Z frankistami bowiem poeta był związany i przez żonę, i prawdopodobnie przez matkę.

Kiedy ukazał się „Strach” J.T. Grossa, zastanawiano się, czy powojenny polski antysemityzm można porównywać z tym dawnym, ludowym. Książka Janion pokazuje ciągłość wyobrażeń i lęków antyżydowskich, które w romantyzmie stały się składnikiem idei narodowej i tak przetrwały do dzisiaj. Jej ważne wykłady powinny stać się lekturą wszystkich nauczycieli – bez tej wiedzy nie da się dziś mówić o historii i o literaturze.
 

Maria Janion, Bohater, spisek, śmierć. Wykłady żydowskie, W.A.B., Warszawa 2009, s. 316 

• Kup książkę w merlin.pl