Sprawdź, kto został laureatem tegorocznej edycji Nagród Historycznych POLITYKI >>
Nominacje w dziale prac naukowych i popularnonaukowych
Andrzej Friszke, Anatomia buntu. Kuroń, Modzelewski i komandosi, Znak, Kraków 2010
Książka o narodzinach opozycji demokratycznej w Polsce po Październiku ’56, o Kuroniu i Modzelewskim, o komandosach i o Marcu ’68 jest znakomitym przykładem sztuki historiograficznej. Autor pokazuje, jak można twórczo i krytycznie wykorzystywać wszystkie dostępne źródła, w tym z IPN, a także te współczesne, choćby relacje, które zebrał i wywołał. Pokazuje też, jak można o sprawach trudnych i czasami bardzo delikatnych pisać zgodnie z prawdą, którą da się z tych źródeł wydobyć, ale też zgodnie z zasadą empatii. Współczującej i poszukującej wobec twardych faktów kontekstu czasu i kontekstu psychologicznego. Jest to obraz, z którego wyłania się wola i myśl polityczna buntu wobec systemu, jego ideologii i jego praktyk. Buntu, o którego biegu decydowali konkretni ludzie. (Wiesław Władyka)
Ryszard Kaczmarek, Polacy w Wehrmachcie, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2010
Temat w historiografii niezbadany, choć w świetle debat ostatnich lat i tygodni – jak najbardziej aktualny. Autor unika szacunku liczby Polaków (głównie wpisanych na tzw. III grupę Volkslisty) w szeregach niemieckich sił zbrojnych: czy było ich dobrze ponad 200 tys., czy raczej blisko pół miliona. Pokazuje natomiast sposoby rekrutacji i adaptacji do nowych warunków, od dobrowolności i chęci zrobienia kariery po przymus i dezercję. Kaczmarek nie rozstrzyga, czego było więcej. Koncentruje się raczej na drugiej kategorii: Polaków w mundurze feldgrau, którzy zwodzili, starali się zadowolić dowódców (ci z reguły nie traktowali ich – całkiem zasadnie – jak prawdziwych rodaków), raczej dawali się wziąć do niewoli, niż walczyli do ostatniej kropli krwi. Kawał historii Pomorza Gdańskiego i Górnego Śląska. Szkoda, że nieobecny w edukacji publicznej, ale może lektura książki skłoni polityków i komisje ministerialne do przemyśleń. (Włodzimierz Borodziej)
Jan M. Piskorski, Wygnańcy. Przesiedlenia i uchodźcy w dwudziestowiecznej Europie, PIW, Warszawa 2010
Jest to jedna z najciekawszych i najlepiej napisanych książek dotyczących historii najnowszej. Oprowadza nas po dramatycznym temacie masowych przesiedleń i ruchów migracyjnych milionów ludzi w Europie burzliwego XX w. Dotyczy przemieszczeń wymuszonych i dobrowolnych. Analizuje je zarówno od strony politycznej jak i ich skutków oraz uwarunkowań cywilizacyjnych. Waga tej książki, szerokość spojrzenia autora zbudowana jest zarówno na warsztacie historyka jak i antropologa. Nie ma w tej pracy żadnych lamentów historycznych. Jest to żywa, obiektywna i przejrzysta opowieść o tym, jak spełnia się historia. Zastosowana w książce metoda analizy porównawczej pomaga lepiej zrozumieć historię Polski i oblicza współczesnej nam Europy. Książka Jana Piskorskiego, profesora Uniwersytetu Szczecińskiego, przyciągnie uwagę nie tylko historyka, ale i wielu osób zainteresowanych tematem z przyczyn genealogicznych lub po prostu rodzinnych. (Feliks Tych)
Dariusz Stola, Kraj bez wyjścia? Migracje z Polski 1949–1989, IPN, ISP PAN, Warszawa 2010
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka głosi, iż „każdy człowiek ma prawo opuścić jakikolwiek kraj, włączając w to swój własny”. Polska jako państwo realnego socjalizmu naruszała te prawa. Obserwując zmiany, jakie zachodziły w dokładnie zakreślonym okresie historii państwa polskiego jako członka wspólnoty socjalistycznej, Dariusz Stola pokazuje, że faktyczne zamknięcie granic stanowiło istotny element społecznej i ideologicznej polityki totalitarnej, realizowanej nie tylko w Polsce, ale we wszystkich państwach tego bloku. Ukazuje, jak mimo faktycznie obowiązujących zakazów, trwał ciągły ruch ludności, podyktowany w niewielkim stopniu względami humanitarnymi (łączenie rodzin), a w większym stopniu różnie rozumianymi, epizodycznymi uwarunkowaniami, dorywczymi względami politycznymi. To wszystko spowodowało emigrację z Polski w tym okresie ok. 2 mln ludzi. Przedmiotem zainteresowań autora są przede wszystkim trzy zagadnienia: uwarunkowania prawne i polityczne, czy raczej ideologiczne, określające politykę władz komunistycznych; ustalenia liczbowe emigracji i imigracji; indywidualne motywy decyzji emigracyjnych, niesprowadzające się tylko do podstaw ekonomicznych i cywilizacyjnych, lecz stanowiące w dużym stopniu wyraz stosunku ideowego do charakteru rządów w Polsce. Przez pryzmat ograniczeń emigracyjnych przedstawia wiele elementów historii PRL, ważnych dla istoty dziejów tego państwa. (Wojciech Wrzesiński)
W dziale pamiętników i wspomnień
Wiesław Adamczyk, Kiedy Bóg odwrócił wzrok, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2010
Liczył sobie sześć lat, gdy wojna wybuchła. Ojciec, kapitan WP, osadnik na Wołyniu, nie wrócił z wojny i trzeba było lat, by zdać sobie sprawę, jak tragiczny był jego los. Autor wraz z całą rodziną został zesłany na Syberię. Zachował w pamięci dziecięcej wiele szczegółów, które uchodzą uwadze osób dorosłych. Przebył tułaczkę przez całą Rosję do – powtarzającej się w wielu pamiętnikach z tamtych czasów – miejscowości Kustanaj w Kazachstanie. Stamtąd, po pakcie Sikorski-Majski – dzięki szaleńczo odważnej decyzji matki – ucieczka do miejsca przeprawy armii Andersa. Iran, śmierć matki, sierocińce, obozy, ciąg dalszy kilkuletniej odysei, której punktem docelowym stała się nie ojczyzna, lecz USA. Dlaczego powstrzymywał się pół wieku przed spisaniem zachowanych wspomnień? Otóż przez większość tego czasu prawda o tragicznej śmierci ojca pochowana była wraz z nim. „Całe życie szukałem jego grobu...”. Znalazł się przy nim w końcu lat 90. na zaproszenie rządu polskiego i prezydenta Kwaśniewskiego. „Gdybym opisał swoją odyseję wcześniej, byłaby to opowieść bez zakończenia”. Katyń jest klamrą spinającą tę dramatyczną relację. (Marian Turski)
Jerzy Krzyżanowski, Magda Krzyżanowska-Mierzewska, Według ojca, według córki. Historia rodu, W.A.B., Warszawa 2010
Wspomnienia rodziny, a właściwie połączonych dwóch rodzin o tym samym nazwisku, to panorama dziejów polskiej inteligencji w XX w. Dwie wojny światowe. Lwów i Wilno, Gdynia i Warszawa. Lekarze, inżynierowie i oficerowie. Wojsko II RP i Armia Krajowa. Wysiedlenia z ziem przyłączonych do III Rzeszy i wywózki do radzieckiej Azji. Obozy koncentracyjne, łagry i więzienia PRL. To rodzina wileńskiego dowódcy AK, Aleksandra Krzyżanowskiego i wicemarszałek Sejmu III RP Olgi Krzyżanowskiej. Wśród powinowatych znalazł się Adam Michnik. Jest w tych wspomnieniach także niepoddane cenzurze życie rodzinne. Małżeństwa z miłości lub zgodne ze statusem społecznym i związki bez małżeństwa, zdrady i rozwody, dzieci grzeczne i krnąbrne. Jeżeli dziś pojawiają się wątpliwości, czy istnieje jeszcze w Polsce inteligencja jako środowisko społeczne – wspomnienia Krzyżanowskich są mocnym argumentem za. (Jerzy Holzer)
Jan Józef Lipski, Dzienniki 1954–1957, Biblioteka Więzi, Instytut Dokumentacji i Studiów nad Literaturą Polską, Warszawa 2010
Jak pisze we wstępie do tej książki Andrzej Friszke, jest to wybór z obszernego diariusza, pokazujący klimat i treść rozmów, dylematów i zawodów młodej inteligencji, która wiązała olbrzymie nadzieje z Październikiem ’56. Jan Józef Lipski, wybitna postać opozycji demokratycznej, daje autentyczne świadectwo tym nadziejom i rozczarowaniom, rozpisane w konkrecie poszczególnych rozmów, spotkań, nieustannego dreptania między uniwersytetem, kawiarniami i wydawnictwami. Entuzjazm, poszukiwanie szans na jakąś zasadniczą przemianę mieszają się tu z trzeźwą analizą zachowań politycznych, w tym także, a może przede wszystkim w partii rządzącej. W jej komitetach, zarówno na Żeraniu jak i w Centralnym. Autorem wzorcowego opracowania i przypisów jest Łukasz Garbal. (Wiesław Władyka)
W dziale źródeł
Stanisław Mikołajczyk w dokumentach aparatu bezpieczeństwa, IPN, Warszawa 2010
[Tom 1: Działalność w latach 1945–1947; tom 2: w latach 1947–1958; tom 3: w latach 1959–1966. Wstęp Janusz Gmitruk, wybór dokumentów: Witold Bagieński, Franciszek Dąbrowski, Franciszek Gryciuk. Opracowanie zbiorowe, przy zmieniających się zespołach autorów w każdym tomie, indeksy nazwisk, pseudonimów, kryptonimów]
Tom 1 został poprzedzony wstępem Janusza Gmitruka, który w zwięzły sposób, lecz trafnie, charakteryzuje miejsce i rolę Stanisława Mikołajczyka w dziejach powojennych państwa polskiego i polskiego ruchu ludowego. Służba Bezpieczeństwa widziała w Mikołajczyku szczególne zagrożenie dla utrwalającego się w Polsce ustroju. W masie wprawdzie szczątkowych dokumentów, jakie ocalały do dziś, wydawcy musieli dokonać selekcji, zostawiając te, które uznali za najważniejsze. Selekcja była tym trudniejsza i wymagająca poszukiwań w wielu zespołach, że teczka osobowa Stanisława Mikołajczyka, obrazująca działania operacyjne wobec niego, w nieznanych okolicznościach zaginęła czy też celowo została zniszczona. Zebrane dokumenty, krytycznie opracowane, przy wielkiej liczbie przypisów, przede wszystkim biograficznych, stanowią wydawnictwo szczególnej wagi dla każdego zainteresowanego dziejami Polski i polskiego ruchu ludowego w okresie pierwszego dwudziestolecia po zakończeniu II wojny światowej. (Wojciech Wrzesiński)
Ocaleni z Mauthausen. Relacje polskich więźniów obozów nazistowskich systemu Mauthausen-Gusen, wybór i opracowanie Katarzyna Madoń-Mitzner, Ośrodek Karta, Dom Spotkań z Historią, Warszawa 2010
Nagrano 164 świadectwa byłych więźniów niemieckiego obozu koncentracyjnego Mauthausen. Ich opowieści (świadectwa? zeznania? wyznania?) pogrupowano częściowo chronologicznie, częściowo tematycznie. Chronologiczne rozdziały przedstawiają nam przedwojenne życiorysy rozmówców, drogę do obozu, pierwsze dni, ostatnie dni, wyzwolenie, powrót do domów. Tematyczne – to m.in. głód, życie w tzw. rewirze, system terroru, stosunki wzajemne między więźniami, filie – czyli podobozy – takie jak Gusen. Tom, zebrany i zredagowany w głównej mierze dzięki Katarzynie Madoń-Mitzner, jest częścią międzynarodowego projektu dokumentacyjnego Mauthausen Survivors Documentation. Projektu, którego Ośrodek Karta jest polskim partnerem. Wspomniany tom otwiera też nowy cykl publikacji pod tytułem „Historia mówiona”. Tu współpartnerem wydawniczym jest również Dom Spotkań z Historią. (Marian Turski)
Michał Paziewski, Debata robotników z Gierkiem. Szczecin 1971, Biblioteka Więzi, Stowarzyszenie Archiwum Solidarności, Warszawa 2010
Autor dotarł do kompletnego, ponad 8-godzinnego nagrania słynnej rozmowy Gierka i członków jego ekipy z przedstawicielami strajkujących robotników w szczecińskiej stoczni im. Warskiego 24/25 stycznia 1971 r. Do tej pory znaliśmy fragmenty zapisu. Paziewski publikuje całość we wzorowym opracowaniu, z obszernym wstępem, z ponad 200 przypisami, indeksem osobowym i kilkoma aneksami. Dyskusja robotników z Gierkiem to znakomite wprowadzenie do studium o mentalności grupowej robotników, ich reprezentantów (moderatorów dyskusji) i czołowych przedstawicieli PZPR. Robotnicy domagają się ukarania winnych niedawnej masakry. Szukają także sprawiedliwości w dniu powszednim, w miejscu pracy; żądają przywrócenia robotnikowi praw i godności. Władza nie poucza, przyznaje rację, apeluje do patriotyzmu. Nowy I sekretarz KC PZPR pokazuje się jako dobry gospodarz, jednocześnie robociarz i technokrata, wrażliwy na krzywdę ludzką, dowcipny i skromny, sól tej ziemi. Przyjechał, oczarował i zwyciężył. (Włodzimierz Borodziej)
Nominowało jury w składzie:
prof. Włodzimierz Borodziej,
prof. Jerzy Holzer,
prof. Jerzy Tomaszewski,
red. Marian Turski, prof. Feliks Tych,
prof. Wiesław Władyka,
prof. Wojciech Wrzesiński,
dr Marcin Zaremba.